In de strijd om invloed in Oekraïne lijkt de Russische president Vladimir Poetin de geest van de Koude Oorlog te willen opwekken. ‘Ik zie het vooral als een vraag om aandacht’, zegt professor buitenlands beleid David Criekemans. ‘En dat doel heeft hij bereikt.’
Heeft Rusland werkelijk concrete plannen om de Verenigde Staten te bedreigen met een kernaanval? Blijkbaar wil de Russische president Vladimir Poetin graag dat de rest van de wereld het gelooft. In de nasleep van de mislukte onderhandelingen tussen de VS en Rusland over Oekraïne berichtte de krant The New York Times vorig weekend over Russische bronnen die hintten op ‘de mogelijkheid dat kernwapens zouden kunnen worden verplaatst naar andere plekken – misschien niet ver van de kustlijn van de Verenigde Staten’. Eerder al had de Russische onderminister van Buitenlandse Zaken, Sergej Ryabkov, gesuggereerd dat zijn land mogelijk niet nader genoemde wapensystemen zal plaatsen op Cuba of in Venezuela, twee bevriende naties.
De Russische eisen worden steeds straffer, in die mate dat ze aan geloofwaardigheid beginnen te verliezen.
David Criekemans, professor buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, ziet in zulke dreigementen vooral psychologische ressentimenten. ‘Het lijkt of Rusland hier, op een omgekeerde manier, twee historische momenten van de Koude Oorlog wil memoreren’, zegt Criekemans. ‘In 1962 kwam het, nadat de Sovjet-Unie had besloten om kernraketten op Cuba te positioneren, ei zo na tot een atoomoorlog. Tegelijk zie ik ook een referentie aan het NAVO-dubbelbesluit uit 1979, toen Europa besloot 572 Amerikaanse middellangeafstandsraketten te plaatsen en de Sovjet-Unie het aanbod kreeg om onderhandelingen te beginnen over een beperking van die categorie wapens.’
Moeten we die dreigementen ernstig nemen?
David Criekemans: Ik zie het vooral als een manier om aandacht te vragen. Rusland ziet zich sinds de implosie van de Sovjet-Unie in 1991 als een land in de verdrukking. Het voelt zich meer en meer omsingeld door westerse machten. Daarbij verwijst het naar de uitbreiding van de NAVO, maar er is ook de uitbreiding van het Europese economische model, dat heel aantrekkelijk is voor landen die Rusland nu nog als zijn buffer beschouwt. Vanuit dat idee van verdrukking probeert Rusland de spelbreker te zijn, en stelt het de ene eis na de andere. Oekraïne mag geen wapens krijgen, de uitbreiding van de NAVO moet teruggedraaid worden, Finland en Zweden moeten er niet aan denken lid te worden van de NAVO… De eisen worden steeds straffer, in die mate dat ze aan geloofwaardigheid beginnen te verliezen. Maar tegelijk is het doel wel bereikt. De gewenste aandacht is er, in de vorm van een direct gesprek met de Amerikanen, wel degelijk gekomen.
Op het eerste gezicht heeft Rusland met die aandacht niets gekocht.
Criekemans: Als tacticus beseft Poetin dat dit het perfecte moment is om het Westen aan een soort stresstest te onderwerpen. De VS zijn vooral met zichzelf en China bezig, en in Europa is Duits bondskanselier Angela Merkel zopas vertrokken. De vraag die hij zich dan stelt is: is het Westen bereid om zijn onderhandelingspositie weg te geven? Hoe reageren de Europese landen? Kunnen we ze uit elkaar spelen, en wat kunnen we ze dan vragen? Om dat te onderzoeken, gaat Poetin steeds verder. Tegelijkertijd – en dat is het belangrijkste – creëert hij zo instabiliteit in Oekraïne, waardoor dat land zeker geen deel van de NAVO zal worden. Als sterke tacticus is Poetin altijd op zoek naar kansen die het moment hem biedt. Dat zag je ook in de crisis in Kazachstan, die hij als een opportuniteit gebruikte om de Russische invloed te versterken. De grote vrees is dat het Westen een masterplan heeft – dat heeft het voor alle duidelijkheid níét – om het Russische regime onderuit te halen. Nog altijd wordt gedacht in invloedssferen, in andere machten die het slecht voor hebben met de Russen. Zulke opvattingen krijg je er met drie onderhandelingen in een week niet uit.
U had het net over het vertrek van Merkel. Speelt dat hier dan zo’n belangrijke rol?
Criekemans: Ongetwijfeld. Merkel sprak Russisch en is opgegroeid in de DDR. Ze was de beste diplomate voor Europa in Rusland. Om in haar voetsporen te treden, heeft Europees buitenlandvertegenwoordiger Josep Borrell noch voorzitter van de Europese Raad Charles Michel het nodige formaat. En een coherent Europees beleid vormen is met de huidige besluitvormingsstructuren vrijwel onmogelijk. Tegenover een lidstaat als Hongarije, dat ten overstaan van Rusland bijzonder dociel is, heb je Polen, dat bij wijze van spreken bereid zou zijn tot een preventieve aanval op Rusland. Zeker nu Merkel weg is, vaart de EU tegenover Rusland een onduidelijke koers. Mogelijk brengen de Fransen, met hun huidig voorzitterschap, daar wat verandering in. Daarbij valt te hopen dat president Emmanuel Macron het diplomatischer aanpakt dan NAVO-baas Jens Stoltenberg. Want vergeet niet: de huidige houding van het Westen zal bepalen wie Poetin straks zal opvolgen. En ik kan u verzekeren, het kan nog veel radicaler. Een Trumpachtige Russische president zou perfect kunnen.
Al maanden wordt gespeculeerd over een Russische invasie in Oekraïne. Hoe realistisch is dat?
Criekemans: Geopolitiek en militair analist Sim Tack, een onderzoeker die gespecialiseerd is in satellietdata, heeft vorige maand voor Knack de bewegingen van de troepen in Oekraïne onderzocht. Anders dan bijvoorbeeld de Amerikaanse media vond hij geen directe aanwijzingen voor een snelle invasie. Ik ben geneigd Tack te volgen. Ik zie ook die troepenbewegingen eerder als een manier om aandacht te vragen en vervolgens aan de onderhandelingstafel te raken.
U maakt zich weinig zorgen.
Criekemans: Ik maak me vooral zorgen over een eventuele misrekening van de Oekraïners. Dat ze, aangemoedigd door het Westen, bijvoorbeeld opnieuw met Turkse drones zouden gaan bombarderen in de afvallige republieken Donetsk en Loehansk, zoals eerder al is gebeurd. Dan volgt mogelijk een tegenreactie. Maar dan nog stel ik me de vraag wat Rusland daarbij te winnen zou hebben. Met een invasie blazen ze ook heel veel belangrijke internationale contacten op.
Ziet u een snelle oplossing voor dit conflict?
Criekemans: De enige oplossing lijkt me de diplomatieke. De middenweg. Wat ik realistisch én wenselijk acht, is bijvoorbeeld een onderhandeling over nucleaire doctrines of afstandsraketten. Zoals gezegd vermoed ik dat de Russen er binnenkort mee zullen dreigen hun nieuwe generatie raketten, de Iskanders, te stationeren in West-Rusland of Kaliningrad. Een mogelijke deal zou erin kunnen bestaan dat ze dat nalaten, in ruil voor een niet-bewapening van Oekraïne. Daarnaast moeten we nadenken over vertrouwenwekkende maatregelen. De OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, nvdr) kan hier meer doen dan de NAVO, maar ook bilaterale diplomatie kan helpen. De OVSE blijft een testlaboratorium in de relaties tussen Oost en West. Die gesprekken kunnen ook gaan over economische en ecologische vraagstukken, of over fundamentele rechten. Specifiek voor Oekraïne geloof ik dat er mogelijkheden liggen in economische dossiers. Het wordt tegenwoordig verscheurd door enerzijds de lokroep van de Europese Unie en anderzijds de Euraziatische Economische Unie, met Rusland als drijvende kracht. Het probleem is dat de EU de Euraziatische standaarden niet erkent. Een integratie van die standaarden zou ervoor zorgen dat Oekraïne niet hoeft te kiezen, en het beste van de twee kan bieden. Het land zou een ontmoetingsplaats worden, in plaats van een plek die verdeelt. Maar dat vergt jarenlange diplomatie achter de schermen. Ondertussen kan dit conflict nog jaren blijven etteren.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
