‘Hoog tijd dat Europa de moed terugvindt om zich de ware ‘logica van de vrede’ te herinneren’

‘Wordt het geen tijd dat Europa zich durft af te meten aan de eigen grote idealen?’ vraagt godsdienstleraar Alexander Simoen. Hij brengt de start van het Europees project in herinnering, en de wens van Robert Schuman voor vrede.

Beelden van kinderen in het amper functionerende Al-Shifa hospitaal gaan de wereld rond. De onschuld wordt onder onze ogen vermoord. Bevangen door de kou geven ze, dicht op elkaar gepakt, uitdrukking aan wat de kinderen van Gaza moeten doorstaan. UNICEF-woordvoerder James Elder noemt Gaza “een begraafplaats voor kinderen.” Het lot van kinderen zou een ‘ontwapenend’ effect moeten hebben: ze vertellen ons met hun speelse onbevangenheid, hun onschuld en de oneindige zee aan keuzes die aan hun horizon ligt, over ‘wat zou kunnen zijn’.

7 oktober was een gruwelijke dag: minstens 845 Israëlische burgers werden genadeloos afgemaakt door de terroristische strijders van Hamas. Hierbij werd geen onderscheid gemaakt tussen vrouwen, kinderen, ouderen en strijdkrachten. Sinds die dag, is de wereld getuige van een nietsontziende wraakcampagne. Meer dan 4.609 Palestijnse kinderen vielen op één maand tijd ten prooi aan bommen die geen onderscheid maken, die enkel dood en vernieling zaaien. 1500 zijn er volgens de VN op dit moment vermist.

We kunnen in deze oorlog weinig met zekerheid zeggen, de propagandamachines draaien dol, maar wat we zeker weten is dat deze kinderen nooit de keuze hebben gekregen om een ander pad te nemen dan dat van de wraak. Het enige wat ze zich kunnen herinneren zijn de ontberingen van een kille oorlog.

Zakar: herinneren om te handelen

Het Bijbels-Hebreeuwse woord voor herinneren is ‘zakar’. Het gaat hier niet om het herinneren van wat je gisteren at als ontbijt of waar je je autosleutels hebt laten liggen. ‘Zakar’ verwijst naar een handeling, het gebruiken van je handen, voeten, lippen, … om de actie te ondernemen die vanuit de herinnering wordt verwacht. ‘Zakar’ heeft een performant karakter: herinneren betekent handelen vanuit een getrouwheid aan de herinnering ten behoeve van iemand. Net zoals God doorheen het Oude Testament trouw is aan het verbond dat hij sloot met zijn volk. De joodse filosofie bekijkt verleden en toekomst op een andere manier dan wij: het verleden ligt voor hen, als een zichtbaar iets waaruit geleerd kan worden en van waaruit groei mogelijk is. De toekomst ligt achter hen, ongezien.

De woorden van Netanyahu zinderen na tot diep in de botten. Netanyahu vergeleek Hamas met de Bijbelse Amalek, leider van een volk dat gold als archetypische aartsvijand van de (Bijbelse) Israëlieten. (In het Oude Testament roept Jahweh op om het volk te vernietigen: […] dood man vrouw, kind en zuigeling […]”)

Netanyahu doet dit niet vanuit een getrouwe herinnering aan de Bijbelse traditie, maar vanuit een steriele instrumentalisering van een Bijbelse tekst in functie van een etnisch-nationalistische politieke 19^e-eeuwse ideologie. Mocht Netanyahu werkelijk vertrekken vanuit de religieuze wortels van het joodse volk, had dat betekent dat de hele vernietigingscampagne niet had kunnen doorgaan, want “elk mensenleven is geschapen naar het beeld van God”, zo zegt de Torah. ‘Never again’ heeft voor het Israëlische regime een exceptionalistisch karakter, geen universeel. Net daar slaat de blindheid voor de religieuze en filosofische wortels van de eigen traditie toe.

(Lees verder onder de preview.)

Netanyahu’s woorden spreken een waanzin waarvan we hoopten die niet meer te moeten aanhoren in ‘de eeuw nadien’. Maar in de eeuw na Dachau, Auschwitz, Srebrenica, Hiroshima, Warschau, de Goelag, de Killing Fields, Dresden, Anatolia, Sétif, … laten ‘we’ ons in deze 21e eeuw opnieuw verleiden tot gruweldaden waarvan de menselijkheid het grootste slachtoffer wordt. Raqqa, Bucha, Ghoutta, Rakhhine, Guantanamo en Abu Ghraib, Darfur, Jemen, de Middelandse Zee, … en nu Gaza, opnieuw.

Één menselijke familie

‘We’, inderdaad. De economisch-financiële, ecologische en sanitaire mondiale crisissen, maar ook de conflicten deze laatste twee decennia, confronteren ons met het feit dat we meer dan ooit één menselijke familie vormen, onvermijdelijk verbonden en afhankelijk van elkaar. Paus Franciscus merkt in Fratelli Tutti op hoe “positieve, mondiale historische ontwikkelingen in de wetenschap, technologie, geneeskunde, industrie en op het vlak van welzijn […] gepaard gaan met een achteruitgang van de ethiek, die het internationale handelen conditioneert, zorgt voor een verzwakking van spirituele waarden en een gevoel voor verantwoordelijkheid bewerkstelligt. […] Het ontbreekt ons aan een werkelijk [universeel] menselijk pad. […] De droom om samen te bouwen aan de rechtvaardigheid en de vrede lijkt een utopie uit andere tijden.”

Er was nochtans hoop: tekenen van menselijkheid en de diepe kracht die in mensen aanwezig is, die mensen in staat stelt om tot verzoening te komen en een nieuwe start te nemen. Momenten waarop hele volkeren in staat bleken om het verleden noch krampachtig vast te klampen, noch te onderdrukken of weg te vegen. Het lukte om vanuit de herinnering ‘aan wat was en niet meer mag gebeuren’, zoals de Shoah of de wereldoorlogen, nieuwe, vitale zienswijzen te ontsluiten waarin zinvol handelen vandaag en morgen mogelijk wordt.

Zo kwam Europa bij haar ontstaan, op relatief korte tijd, tot een ware verzoening en koos het na een eeuwenlange strijd voor een gezamenlijke weg van solidariteit en samenwerking die voor haar volkeren tot een groot aantal vrijheden leidde. Ook waren er het einde van het apartheidsregime in Zuid-Afrika, het recht op zelfbeschikking voor volkeren na een koloniaal of dictatoriaal regime, waarheidscommissies in Rwanda en Colombia, het stopzetten van een waanzinnige wapenwedloop, het werk van de VN in de strijd tegen armoede, honger, ziektes en analfabetisme, … Feilbare, broze initiatieven maar misschien is dat net de weg van de menselijkheid. Die vraagt om moedige volharding.

Europa en de herinnering aan haar ziel

Ook Europa’s onschuld werd vermoord, gisteren of vandaag, door een politieke elite die haar voeling met de werkelijkheid kwijt is. Ze is de diepere wortels van het Europese project vergeten ofwel heeft ze die minachtend in de wind geslagen. Die wortels liggen in een moeizame, maar moedige zoektocht naar vrede en verzoening tussen vijanden die creatief op zoek gingen naar een nieuwe Europese horizon. Ook hier speelde de herinnering een belangrijke rol, zo zegt Robert Schuman: “Europa, vooraleer een militaire alliantie of een economische entiteit te zijn, moet uitdrukking geven aan een culturele gemeenschap in de hoogste betekenis van het woord.” 

(Lees verder onder de preview.)

Ergens anders legt Schuman uit: “datgene waartoe we uitgenodigd zijn om aan te bouwen is een Europese ziel, waarin we steeds opnieuw de waarden die Europa doorheen haar geschiedenis en vanuit haar veelvuldige culturele wortels hebben gevormd, herontdekken en voorstellen.” Deze waarden, zoals solidariteit, vrijheid en broederlijkheid, richten zich op de menselijke waardigheid. Ze gaan verder dan een koele berekenende logica die altijd tekortschiet wanneer het om mensen gaat.

De steun van von der Leyen: ‘We stand with Israel‘, is steun voor de ‘logica van de wraak’, de logica van de oorlog. Deze logica heeft niets van doen met zelfverdediging, en al zeker niet met rechtvaardigheid, zoals getuigen de baby’s in Al-Shifa. De kille, kortzichtige keuze vernauwt nu de horizon van Europa, in een snel veranderende wereld die meekijkt en -luistert, zowel thuis in de EU als verderop. Ondertussen riep de EU op tot ‘betekenisvolle’ pauzes, terwijl het enige betekenisvolle antwoord zou luisteren naar de stem van zij die het meest kwetsbaar zijn, de kinderen van Gaza.[

De Europese burgers voelen dat dit niet klopt: ze kijken verder, voelen mee en laten zich horen. Misschien is dat net een teken van hoop, dat veel burgers deze logica als juist aanvoelen. Misschien leeft er in het Europese volk wat Schuman in 1953 schreef in een artikel voor The Times: “Onze buitenlandse politiek is en blijft georiënteerd op één doel; de vrede gestuurd door één enkel ideaal: de broederlijkheid tussen alle volkeren. We sluiten niemand uit, zelfs niet hen die zich gisteren tegen ons keerden.”

Het is hoog tijd dat Europa de moed terugvindt om zich de ware ‘logica van de vrede’ te herinneren en zich durft af te meten aan haar eigen grote idealen. Maar er is geen vrede zonder verzoening, geen verzoening zonder rechtvaardigheid, solidariteit en vrijheid: allen “werkwoorden” die vragen om een onmiddellijk staakt-het-vuren, gewoon omdat het moet. Mag er nog plaats zijn voor hoop?

Alexander Simoen is leraar godsdienst op het Imelda-instituut in Molenbeek. Met enkele leerlingen en andere leerkrachten organiseert hij een uitwisseling tussen zijn school in Molenbeek en een school in Haïfa.