‘Hoe zorgen we ervoor dat de Europese cultuuroorlog niet uit de hand loopt?’

Gert Jan Geling van Liberales vreest dat de cultuuroorlog uit Amerika ook naar Europa kan overwaaien. Hoe dat vermijden?

Er waart een spook door Europa. Niet het spook van het communisme dit keer, maar het spook van de nakende Europese ‘cultuuroorlogen’. Toenemende polarisatie in zowel de politiek als in het publieke debat duidt op een verschijnsel dat we tot nu toe vooral uit de Verenigde Staten kennen, de culture war, de cultuuroorlog.

De term cultuuroorlog refereert aan een conflict tussen waarden. In de Amerikaanse context ging het hier om een conflict tussen conservatieve en progressieve waarden, tussen de stad en het platteland wat tot een breed gedeelde polarisatie in de Amerikaanse maatschappij leidde. Met name over zaken als abortus, wapenbezit, drugs, het homohuwelijk en de scheiding tussen kerk en staat was, en is, de Amerikaanse maatschappij tot op het bot verdeeld. Zo erg dat niet alleen de politiek, maar ook de maatschappij als gevolg van de toenemende polarisatie steeds verder segregeert. De verschillende kampen leven op hun eigen maatschappelijke eilandje(s), en bestoken vanaf daar elkaar, zonder daarbij elkaar te ontmoeten.

Een soortgelijk fenomeen dreigt ook steeds meer plaats te vinden in Europa, wat reden zou moeten zijn voor grote zorg voor diegene die zich in het maatschappelijke en politieke midden bevinden.

Want ook in Europa neemt de politieke polarisatie toe. De traditionele volkspartijen in het midden imploderen overal in snel tempo. Populisten stomen op de flanken op. Thema’s als immigratie, integratie, islam, de multiculturele samenleving en de toekomst van de verzorgingsstaat splijten zowel de politiek als de maatschappij. De segregatie neemt toe, niet alleen sociaaleconomisch gezien, maar ook tussen de verschillende etniciteiten die Europa rijk is en tussen hoger en lager opgeleiden, die steeds vaker alleen maar met elkaar trouwen in plaats van met de ander.

Daarnaast is er sprake van een toenemende ‘veramerikanisering’ van de media. In tegenstelling tot in het verleden, toen publieke zenders burgers van allerlei achtergronden wisten te binden, volgen steeds meer Europeanen vooral de media die het geluid laten horen wat zij graag willen horen. Zowel op rechts als op links, zowel onder hoger als op lager opgeleiden, zowel onder ‘autochtonen’ als onder ‘allochtonen’.

Hierdoor dreigt men die informatie tot zich te nemen die men tot zich wenst te nemen, de feiten, of de interpretaties daarvan, die men wil weten, de visies die men wil delen. Maar niet meer datgene wat men eigenlijk niet wil horen, maar wat men wel zou moeten horen. Niet meer de denkbeelden van de ander, de naaste, in de maatschappij. Niet meer visies die het eigen denken kunnen verrijken of veranderen.

Op social media zijn dergelijke ontwikkelingen al goed zichtbaar. Mensen liken of volgen de media, opiniemakers en denkers die aansluiten bij hun eigen denkbeelden. Ook is men in groeiende mate vrienden met anderen die deze denkbeelden delen. Online discussies met andersdenkenden leiden al gauw tot ontvolgen of blokkeren. Het is zo makkelijk om, wanneer je het geluid van de ander niet meer wilt horen, je hier door middel van een enkele muisklik voor af te sluiten.

Maar het is desastreus voor de ontmoeting met de ander, voor het uitwisselen van ideeën, voor het aanscherpen en bijsturen van de eigen denkbeelden. Het leidt tot eilandjesvorming, waarop verschillende kampen vanaf hun eigen eilandje de ander alleen maar bestoken, maar niet meer met die ander in gesprek gaan. De dialoog is vervangen door het debat, waarbij de verschillende partijen niet naar elkaar luisteren maar alleen nog maar preken voor eigen parochie.

Dergelijke ontwikkelingen wijzen op nakende cultuuroorlogen in Europa. En in tegenstelling tot in de Verenigde Staten zullen de Europese cultuuroorlogen niet door twee, duidelijk van elkaar te onderscheiden kampen gevoerd worden, maar door een palet aan verschillende partijen – met nog sterkere politieke en maatschappelijke versplintering tot gevolg. Het huidige publieke debat over thema’s als immigratie, integratie, islam, de multiculturele samenleving en de toekomst van de verzorgingsstaat verloopt niet zoals in de Verenigde Staten simpelweg langs progressieve en conservatieve lijnen, maar vindt plaats in een veel complexer politiek en maatschappelijk speelveld, waar onder meer populisten, islamisten, multiculturalisten, reactionair links en liberalen aan deelnemen. Partijen die in sommige discussies standpunten delen, maar in andere onderling tot op het bot verdeeld zijn.

De Europese cultuuroorlogen dreigen plaats te vinden in een tijd waarin het continent naarstig op zoek is naar haar identiteit. Een tijd waarin burgers steeds makkelijker zich kunnen afsluiten van de meningen van andersdenkenden. Een tijd waarin toenemende segregatie haast onomkeerbaar lijkt. In een dergelijke tijd is er juist behoefte aan een sterk politiek en maatschappelijk midden, aan media die burgers van alle slag onderling binden. Aan mensen die het gesprek met elkaar aangaan over moeilijke thema’s, online én op straat. Aan partijen die hun best doen om segregatie tegen te gaan. En aan een duidelijke identiteit, aan gedeelde waarden waar alle verschillende groepen zich in ieder geval grotendeels in kunnen vinden.

Wat kunnen we doen om de politieke en maatschappelijke versplintering in Europa in de hand te houden? Wat kunnen we doen om segregatie tegen te gaan? Hoe kunnen we eilandjesvorming voorkomen? Kortom, hoe zorgen we ervoor dat de cultuuroorlogen niet uit de hand lopen?

Het is, om te beginnen, tijd om de groeiende polarisatie te erkennen, en in te zien dat we er zelf allemaal onderdeel van uitmaken. We nemen er zelf aan deel, en het is dus ook onze eigen verantwoordelijkheid om dit tegen te gaan, niet slechts de verantwoordelijkheid van ‘de ander’. Wanneer we dit geconstateerd hebben kan niet langer het wijzen met de vinger naar de politiek, of naar opiniemakers en media die ons niet aanstaan, volstaan, maar zullen we zelf de stappen moeten zetten die nodig zijn om onderlinge verschillen te overbruggen en mensen weer bij elkaar te brengen.

We zullen zelf de dialoog moeten zoeken met andersdenkenden, zelf het gesprek moeten zoeken met diegene die we normaliter niet spreken, zelf de stappen moeten zetten die leiden tot de ontmoeting met ‘de ander’.

En dan niet slechts om ons geweten te sussen, maar omdat we oprecht werk willen maken van het tegengaan van maatschappelijke ontwikkelingen die we desastreus achten. We zullen op eigen social media ons niet langer voor andersdenkenden af moeten sluiten, maar in plaats daarvan het gesprek met hen aan moeten gaan. Zoek de ander op in plaats van dat je hem of haar ontwijkt.

En die ander, dat is zowel de persoon met andere politieke of maatschappelijke denkbeelden, als wel een persoon met een andere etnische achtergrond of opleidingsniveau.

Pas wanneer we dat doen, wanneer we in staat zijn om ons bloot te stellen aan totaal andere visies, wereldbeelden en denkbeelden, die ons eigen denken kunnen veranderen, dan zijn we in staat om maatschappelijke polarisatie tegen te gaan en kunnen we in plaats daarvan de verbinding leggen tussen politieke en maatschappelijke eilandjes, waarvoor we ervoor kunnen zorgen dat het spook van de Europese cultuuroorlogen in ieder geval voorlopig aan ons voorbij zal waren.