Hoe Zelensky’s desastreuze ontmoeting met Trump Europa in crisis brengt

Nadat de ontmoeting tussen Donald Trump en Volodymyr Zelensky is ontaard in een ordinaire scheldpartij, dreigt een breuk tussen Amerika, Europa en Oekraïne. Trump lijkt vastbesloten om Europa’s zwakte genadeloos uit te buiten.

In het Oekraïense establishment waren er vooraf grote twijfels: was het wel een goed idee om nu naar het Witte Huis te trekken? Ook de Amerikaanse Oekraïnegezant Keith Kellogg zou president Volodymyr Zelensky op het hart gedrukt hebben om niet naar Washington af te reizen. Er was volgens hem meer nodig om de banden aan te halen.

Zelensky’s bezoek aan Washington was eigenlijk onnodig. De mineralendeal waarover Amerika en Oekraïne een raamakkoord hadden, kon perfect door een minder hoog gerangschikte minister of functionaris ondertekend worden. Maar het was Zelensky zelf die aandrong op een bezoek aan de president. Hij geloofde dat een persoonlijke ontmoeting met Donald Trump de banden tussen Oekraïne en Amerika zou aanhalen.

Misschien wilde hij anticiperen op het gesprek tussen Trump en de Russische president Vladimir Poetin dat al even in de lucht hangt. Had de Amerikaanse president niet zelf gezegd dat het in de internationale politiek allemaal aankomt op persoonlijke contacten?

De relatie tussen Trump en Zelensky is notoir moeilijk. Dat gaat al terug tot Trumps eerste ambtstermijn. Het ‘perfecte telefoongesprek’, waarin Zelensky niet inging op Trumps verzoek om hem belastende informatie over Hunter Biden te bezorgen, vormde de aanleiding tot de eerste afzettingsprocedure tegen Trump.

In de recente verkiezingscampagne was Trump razend toen Zelensky een wapenfabriek in de cruciale swingstaat Pennsylvania bezocht: dat werd aan Republikeinse kant gezien als een pr-stunt voor president Joe Biden.

Trump noemde Zelensky ‘de beste verkoper ter wereld’, die bij ieder bezoek aan Amerika met miljarden steun gaat lopen. Slechts met veel moeite slaagde de Oekraïense diplomatie erin om de plooien met Trump glad te strijken.

De week voor het bezoek aan Washington had Trump Zelensky nog een ‘dictator’ genoemd die weigerde verkiezingen te houden. Aan Oekraïense kant werd die uithaal gezien als een onderhandelingsstrategie. Die inschatting bleek achteraf catastrofaal verkeerd.

Provocaties

Aanvankelijk leek Zelensky’s aanpak te slagen. Hij putte zich uit in dankbetuigingen en prees de superioriteit van de Amerikaanse wapensystemen. Met enig succes. Tijdens het persgesprek zinspeelde Trump erop dat hij bereid zou zijn de Amerikaanse wapenleveringen aan Oekraïne voort te zetten. Hij begon ook over de duizenden Oekraïense kinderen die door Rusland uit de bezette gebieden zijn overgebracht en via gastgezinnen ‘gerussificeerd’ werden.

Een berekende gok van de Oekraïense diplomatie, die zich wellicht herinnerde dat Trump in 2017 een aanval op een Syrische luchtmachtbasis liet uitvoeren nadat hij beelden had gezien van kinderen die door een gasaanval van het Assadregime waren gestorven.

De conversatie ontspoorde toen Zelensky J.D. Vance, de Amerikaanse vicepresident, eraan herinnerde dat Poetin alle mogelijke akkoorden met Oekraïne al met de voeten heeft getreden. Die opmerking leidde tot een verhitte discussie. ‘Je gokt met de levens van miljoenen mensen. Je gokt met de Derde Wereldoorlog’, beet Trump Zelensky toe. In een zelden vertoond schouwspel zetten Trump en Vance Zelensky weg als een balorige peuter.
De bullebakkerij van Vance en Trump laat onverlet dat Zelensky fouten heeft gemaakt. Hij had Vance’ provocaties kunnen laten passeren, maar koos ervoor om Trumps vermogen om Rusland tot vrede te bewegen in twijfel te trekken. Die twijfels zijn terecht, maar het is onhandig om ze voor de camera te uiten. Zelensky’s frustratie als democratisch leider van een land dat al drie jaar voor zijn voortbestaan vecht, is begrijpelijk. Ze is in dezen ook irrelevant. Oekraïne leek op weg om zijn o zo belangrijke relatie met Amerika een beetje aan te halen, maar nu ontketende de meeting een interstatelijke crisis.

Waakhond Vance

De ontmoeting toonde eveneens de ontluisterende invloed die vicepresident J.D. Vance lijkt te hebben op het Amerikaanse buitenlandse beleid. Op de Veiligheidsconferentie in München was het al Vance die Europa de mantel uitveegde en aankondigde dat Amerika en Europa niet langer dezelfde waarden delen. Tijdens de ontmoeting met Zelensky was het eveneens Vance die het gesprek opblies.

‘De Amerikaanse vicepresident J.D. Vance maakte in München duidelijk dat de VS een ander Europa willen’

De weinige keren dat Vance zich tijdens de verkiezingscampagne over buitenlands beleid uitliet, waren nochtans reden tot bekommernis. Al in 2022 liet hij tijdens zijn Senaatscampagne weten dat hij ‘eigenlijk geen moer geeft’ om wat er met de Oekraïners gebeurt. Hij stemde tegen het militaire steunpakket van 60 miljard dollar dat maandenlang geblokkeerd werd in de Senaat. In een omstandig essay in The New York Times poneerde hij dat Amerika geen enkel strategisch belang had om Oekraïne in zijn strijd voor democratie te steunen. Zijn plan om Oekraïne tot vrede te dwingen, lijkt verdacht veel op een capitulatie tegenover Poetin.

Vance werd tijdens de presidentscampagne binnengehaald als de kandidaat van ‘het vergeten Amerika’. Hoewel hij Trump in 2016 nog ‘een idioot’ noemde – in privégesprekken zou hij hem zelfs met Hitler vergeleken hebben – koos Trump hem als running mate. Vance’ opmerkelijke verleden – hij groeide op in de verpauperde Appalachenregio, in een gebroken gezin in diepe armoede – gaf Trump toegang tot een electoraat dat tot voor kort niets moest weten van de Republikeinse Partij. Hij geldt als een soort waakhond voor MAGA, de populistische beweging die zich achter Trump heeft geschaard.

Als vicepresident moet de ambitieuze Vance erover waken dat hij Trump niet overvleugelt, maar hij wil tegelijk zijn politieke profiel behouden. Sinds Trumps inauguratie werd Vance evenwel in de schaduw gesteld door Trumpvertrouweling Elon Musk, die met de niet eens spreekwoordelijke kettingzaag de overheid te lijf mocht gaan. Met zijn uithaal behaagt Vance nu zowel Trump als de MAGA-beweging.

‘Als je niet aan tafel zit, sta je op het menu’: wat moet Europa doen nu Donald Trump de wereldorde op z’n kop zet?

Zwaarste lasten

Het diplomatieke fiasco maakt ook duidelijk dat de aard van de relatie tussen Amerika en Oekraïne fundamenteel veranderd is. Terwijl de regering-Biden het in het Amerikaanse belang vond om te voorkomen dat Oekraïne de oorlog zou verliezen, geeft Trump voorrang aan het herstel van de relaties tussen Amerika en Rusland. Amerika was tot voor kort Oekraïnes voornaamste bondgenoot, nu is het hooguit een bemiddelaar. En Oekraïne moet vermijden dat het een regelrechte tegenstander wordt.

Bovendien lijkt ook het Amerikaanse establishment dit keer niet in staat om Trumps grillen tegen te gaan. Waren er tijdens Trumps eerste presidentschap nog ‘adults in the room’, dan heeft MAGA nu zijn eigen cultuurbewakers in de overheidsstructuren. Complotdenkers als Kash Patel en Tulsi Gabbard leiden de FBI en de nationale inlichtingendiensten.

Marco Rubio, de minister van Buitenlandse Zaken die als senator zo gebrand was om Rusland hard aan te pakken en Europese leiders de voorbije weken probeerde gerust te stellen, dankte Trump nu voor de manier waarop hij ‘opkwam voor Amerika’. Europa heeft in Washington eigenlijk geen medestanders meer.

De Europese reactie blinkt voorlopig niet uit in eendracht. Ondanks de vele steunbetuigingen die Zelensky na de wanstaltige vertoning in het Witte Huis ontving, drongen alle Europese leiders erop aan dat hij zo snel mogelijk zijn relatie met Washington zou repareren.

De grondstoffendeal, waarvoor Trump nog altijd interesse zegt te koesteren, kan een eerste voorzichtige stap zijn. Sowieso dringt de tijd voor Oekraïne. Als de Amerikaanse militaire steun wegvalt, dreigen later dit jaar munitietekorten. Zelfs als Europa erin slaagt om zijn eigen defensieproductie snel op te voeren, kan die de Amerikaanse toevoer onmogelijk vervangen.

‘Hoe een nieuwe oorlog in Europa nog te voorkomen valt’

Aan ideeën is er vooralsnog geen gebrek. De Britse premier Keir Starmer kondigde vorig weekend aan dat een coalition of the willing zou werken aan een vredesplan, dat vervolgens gepresenteerd zou worden aan Trump.

Daarbij zal Europa de zwaarste lasten moeten dragen, aldus de Britse premier. Maar tegelijk kon Starmer enkel erkennen dat ook in dat scenario Amerikaanse hulp nodig blijft. Een staak-het-vuren zal niet gehandhaafd kunnen worden zonder Amerika. Geen enkel Europees land durft het aan om troepen te sturen zonder dat Amerika voor een ‘stok achter de deur’ zorgt.

Culture wars

Vooraf leefde in Europese hoofdsteden de vrees dat de nieuwe Amerikaanse regering weinig tot geen interesse zou hebben in Europa. Die verwachting bleek onjuist. Eigenlijk heeft Trump net te veel interesse voor Europa. In delen van de Amerikaanse regering heerst er duidelijk frustratie over de manier waarop de EU haar economische onderhandelingspositie tegenover Amerika handhaaft. Kennelijk speelt er zelfs meer. Vance’ aanval in München was niet minder dan een aanval op het Europese liberaal-democratische bestel. Een deel van de regering-Trump lijkt vastbesloten om de in Amerika zo verzengende cultuuroorlog naar Europa te brengen.

In Europese hoofdsteden wordt daar erg verschillend naar gekeken. In Polen of de Baltische staten blijft het kompas naar Amerika wijzen en is de bereidheid groot om aan de nieuwe Amerikaanse eisen tegemoet te komen. Landen als Frankrijk benadrukken tevergeefs een meer onafhankelijke koers, waarbij Europa de Amerikaanse veiligheidsparaplu enigszins loslaat. Er is geen al te grote bereidheid om Europese reguleringen af te bouwen om Amerikaanse techgiganten meer ruimte te gunnen.

Sowieso rijst de vraag of dergelijke inschikkelijkheid zin heeft. Trump heeft al meermaals getoond dat hij de spelregels in een wip kan veranderen. In de eerste dagen van zijn presidentschap bedreigde hij Canada en Mexico, waarmee hij zelf een vrijhandelsakkoord had gesloten, met loodzware importtarieven. Eiste hij aanvankelijk nog dat NAVO-lidstaten 2 procent van hun bbp aan defensie besteden, dan eist hij nu 5 procent. Het werpt de vraag op of Europa überhaupt op een Amerikaanse stok achter de deur kan rekenen.

Droomscenario

Nóg opmerkelijker dan de manier waarop Zelensky in Washington voor het oog van de camera’s werd vernederd, was de manier waarop Trump Poetin in bescherming nam. Die is, net als hijzelf, slachtoffer van de Democratische Partij, vindt Trump. Dat schept kennelijk een band.

Het nieuwe Amerikaanse buitenlandse beleid biedt kansen aan Rusland, alleen al omdat het zo chaotisch is. Amerika’s wereldwijde macht is in belangrijke mate gebaseerd op zijn bondgenoten. Die bondgenoten vervreemden nu in snel tempo van Washington en gaan op zoek naar andere opties. Dat biedt ruimte aan andere mogendheden om het vacuüm in te vullen. En nu Trump het diplomatieke isolement van Rusland in het Westen doorbreekt, kan Poetin andere westerse landen proberen te bewerken.

Op lange termijn zorgt de chaos in Washington voor uitdagingen. Ondanks de ruikers die Trump met enige regelmaat richting Poetin gooit, verlengde hij vorige week een reeks sancties tegen Rusland. Trumps onvoorspelbaarheid is ook voor Moskou bijzonder irritant.

Ook Poetin zal de Amerikaanse president immers ooit teleurstellen. Zal Trump hetzelfde mededogen blijven tonen als Poetin Amerika geen toegang verleent tot Russische grondstoffen, gemene zaak blijft maken met China of de Amerikaanse vredesgesprekken dwarsboomt? Zal Poetin voldoen aan Trumps verwachtingen? Er is geen garantie dat de toorn die vandaag de Europese landen en Oekraïne treft, nooit tegen Moskou zal worden gericht.