Hoe Xi Jinping het Chinese model op zijn kop zette: ‘Hij bepaalt wie rijk wordt en wie niet’

Lange tijd ging in China de economische groei boven alles. Nu niet meer. Dit is het verhaal van Xi Jinping, de machtigste Chinese president van deze eeuw.

Voor de ingang van de majestueuze Grote Volkszaal staan aan weerszijden soldaten opgesteld. Het neoclassicistische complex van zalen en gangen waar de Communistische Partij van China zijn beraadslagingen en ceremonies houdt, wacht in spanning af. In de rij zwarte auto’s die voor de enorme trappen staat geparkeerd, zwaait een deur open. Een twintigtal synchroon bewegende soldaten houden hun geweer op armslengte voor zich, de blik op oneindig. In de achtergrond rochelt een bewaker op de grond. Xi Jinping, de machtigste Chinese leider van deze eeuw, betreedt het gebouw.

Voor het bezoek van de Belgische premier heeft het Chinese protocol alles uit de kast gehaald. Buitenlandminister Wang Yi, een apparatsjik met wenkbrauwen die aan Leonid Brezjnev doen denken, komt per hoge uitzondering het nieuwe Belgische ambassadegebouw openen. Wanneer Alexander De Croo de Chinese premier Li Qiang ontmoet, ontplooit het Chinese Volksbevrijdingsleger een uitgekiende marschoreografie van perfect synchroon marcherende soldaten van exact dezelfde lengte. De blaaskapel van het Volksbevrijdingsleger brengt een volmaakte versie van de Brabançonne. Op het staatsbanket na de ontmoeting met Li Qiang worden traditionele Chinese composities afgewisseld met Les yeux de ma mère van Arno en Domino van Clouseau.

Hoewel Xi Jinping in het openbaar als een soort sfinx ontdaan van emoties zijn rol als Chinees leider waarneemt, heeft hij binnenskamers de reputatie om te charmeren. Hij vertelt graag over zijn zus die in Canada woont, of over Chinese culturele tradities. Wanneer hij De Croo ontmoet, vertelt hij hem dat hij tien jaar geleden Brugge bezocht, en uitgelegd kreeg wat ‘bruggen’ in het Nederlands betekent. ‘Wij zouden meer bruggen moeten bouwen, en minder muren’, aldus de Chinese president. De boodschap die Xi hoopt te brengen, is duidelijk: na bijna drie jaar van streng covidbeleid is het tijd om weer zaken te doen. Het is een boodschap die ook De Croo achteraf zal herhalen. ‘Door de pandemie zijn onze relaties met China een beetje stilgevallen. Het is tijd om ze opnieuw op te bouwen.’

Orde op zaken

Het is maar de vraag of het werkelijk business as usual is. Het aantreden van Xi is een cesuur in de moderne Chinese geschiedenis. Tot voor kort gold China nog als het fabriekje van de wereld. De Culturele revolutie had een zodanig grote ravage aangericht dat Deng zowat alle leninistische en maoïstische principes van maoïsme en leninisme uit het raam slingerde. Bedrijven kregen alle ruimte om te ondernemen en welvaart creëren. Ook onder Jiang Zemin en Hu Jintao mochten, zoals Deng het ooit verwoordde, ‘sommigen rijk worden’ om algemene welvaart te creëren.

Die ruimte leidde tot stormachtige groeicijfers. Sinds 1990 liet China gemiddeld negen procent economische groei per jaar optekenen. Ondanks de enorm toegenomen ongelijkheid slaagde China erin om extreme armoede uit te bannen. Het is ontegensprekelijk een straffe prestatie voor een land dat na de Culturele Revolutie ongeveer volledig aan de grond zat. Tegelijk veroorzaakte die boom onaangename bijwerkingen. De spectaculaire, ongereguleerde groei vergrootte het risico op vastgoedbubbels en kredietcrisissen, die op hun beurt weer voor sociale onrust zorgden. Bovendien dreigde de partij ook de controle te verliezen over de klasse van rijke Chinese ondernemers.

(Lees verder onder de preview)

Onder Hu Jintao, Xi’s voorganger als president, dreigde de corruptie – die voorheen al endemisch was – totaal te ontsporen. ‘De Communistische partij besefte dat de corruptie onder Hu zo groot was geworden, dat het de legitimiteit van de partij dreigde aan te tasten’, zegt Ties Dams, Chinakenner aan het Instituut Clingendael en de Universiteit Leiden. ‘Er waren te veel verhalen van rijkeluiszoontjes van overheidsfunctionarissen die een Lamborghini in de prak reden.’ En dus kwam Xi, om orde op zaken te stellen. Onder het mom van anti-corruptiecampagnes schakelde Xi zijn voornaamste politieke tegenstanders binnen de partij en het leger uit.

Voor hij in 2013 president werd – in het Chinese systeem eigenlijk zijn minst belangrijke titel – werd hij in 2012 partijvoorzitter en voorzitter van de militaire commissie. Hij is de eerste Chinese leider sinds Mao Zedong die alle drie de functies combineert. ‘Xi heeft het partijapparaat en het leger opnieuw onder zijn controle gebracht’, zegt Dams. ‘Het is niet zo dat Xi alleen van zijn officiële salaris leeft en partijfunctionarissen zich niet meer stiekem verrijken. Maar Xi bepaalt wel wie rijk wordt en wie niet.’

Great Firewall

Dat neemt niet weg dat er wel degelijk onenigheid sluimert binnen het regime. In september van vorig jaar moest Xi abrupt verstek geven voor enkele staatsbezoeken vanwege deining in de eigen rangen. Er waren bovendien enkele opmerkelijke wijzigingen in personeel. Afgelopen zomer verdwenen minister van Buitenlandse Zaken Qin Gang en minister van Defensie Li Shangfu plots van het toneel – van beiden ontbreekt elk spoor. Eind oktober overleed Li Keqiang, die tot maart van dit jaar de premier was, in onduidelijke omstandigheden. Dat zijn naam ondertussen van publieke plaatsen wordt verwijderd, doet vermoeden dat zijn dood niet geheel natuurlijk verliep.

Met Xi maakte ook ideologie zijn terugkeer. In 2018 werd zijn persoonlijke ideologie – voluit ‘Xi Jinping-denken over socialisme met Chinese karakteristieken voor een nieuw tijdperk’ – in de Chinese grondwet geschreven. Het is van Mao Zedong geleden dat een nog levende Chinese president die eer te beurt viel. Xi-denken wordt onderwezen op alle Chinese middelbare scholen en heeft de expliciete ambitie om een leidraad te vormen voor elk aspect van een mensenleven. De impliciete afspraak dat Chinese leiders na twee ambtstermijnen plek ruimen werd in alle stilte weggeboend. Bovendien werd de overheidscontrole – die voorheen al niet bepaald terughoudend was – in schrikbarend tempo opgevoerd. De zogenaamde Great Firewall of China, waarmee het regime het vrije internet van zijn burgers probeert af te schermen, vertoont steeds minder kieren en spleten.

Nog belangrijker dan Xi’s inzichten over staatshuishouding is het Xi-denken een herindeling van de Chinese geschiedenis. ‘Xi heeft de logica van het Chinese systeem veranderd’, zegt Ties Dams, die vorig jaar Xi publiceerde, een biografie van de Chinese leider. ‘Hij onderscheidt drie periodes in de recente Chinese geschiedenis: sta op, word groot, wees sterk. ‘Met “sta op” bedoelt hij de periode onder Mao, die het moderne China heeft samengebracht. “Word groot” slaat op de periode vanaf Deng Xiaoping, waarin de Chinese economie zich openstelde naar de wereld. Onder Xi moet China nu sterk worden: zowel militair als economisch moet China zijn plek afdwingen in de wereld.’

Onevenwichtige relaties

Ondanks die stevig gebetonneerde machtspositie staat Xi Jinping voor mogelijk de grootste uitdaging van zijn carrière. Waar het Chinese economische model vroeger gebaseerd was op goedkope massaproductie, moet de economie nu definitief de sprong maken naar een hoogtechnologische industrie die vooral draait op binnenlandse consumptie. Het is een sprong waarin maar weinig landen slagen. Bovendien heeft het strenge zerocovidbeleid het Chinese consumentenvertrouwen gekelderd. Ondanks de alomtegenwoordige propaganda die de bevolking verzekert van een glorieuze en welvarende toekomst, houden de Chinezen de vinger op de knip. Er is ook een nijpende demografische druk: door de eenkindpolitiek staat China voor een enorme vergrijzingsgolf. In een land waar in veel streken nauwelijks sociale zekerheid bestaat, dreigt dat op termijn tot sociale onrusten te leiden.

Het maakt dat er na drie jaar van extreem streng zerocovidbeleid opnieuw zaken te doen zijn in China. De Chinese economische motor reutelt: terwijl een economische groei van 6 procent tot voor enkele jaren gold als een conditio sine qua non, zal de economie komend jaar waarschijnlijk slechts 4 à 5 procent bedragen. In de groeiende rivaliteit met Amerika – die alleen maar op de spits gedreven dreigt te worden als Donald Trump de Amerikaanse presidentsverkiezingen wint – hoopt China Europa aan boord te houden als handelspartner. Zolang de binnenlandse Chinese consumptie onvoldoende is, heeft China Europa nodig als afzetmarkt.

Ondanks het economische charmeoffensief dat China de voorbije maanden ondernam, is er in Europa groeiende scepsis. Er is onvrede over het groeiende Europese handelstekort met China, dat in 2022 maar liefst 396 miljard bedroeg. China heeft de kwalijke reputatie om met ongeoorloofde subsidiestromen grote delen van zijn markt af te schermen. ‘Het is voor China geen goede zaak dat onze handelsrelatie zo onevenwichtig is’, zegt De Croo na het gesprek met de Chinese president. ‘In China erkennen ze dat er een probleem is. Vroeger contesteerde China de cijfers en beweerden ze dat er geen probleem was. Ik ben ervan overtuigd dat er een opening is. In elk geval is het geen goed idee om in China een donderpreek te houden. Dat werkt toch niet.’

Geen politieke oude dag

Tegelijk is het maar de vraag of voor China de regels van het spel ondertussen niet veranderd zijn. Onder Xi is er meer zelfvertrouwen in het autoritaire model gegroeid. Waar Chinese leiders in het verleden vaak furieus reageerden op westerse kritiek op de mensenrechten, reageert Xi met de glimlach. ‘Xi heeft uitgebreid zijn visie op mensenrechten uitgelegd’, vertelt De Croo . ‘Ze verbergen niet dat ze een ander politiek model voorstaan dan het onze. China komt uit een vijfduizendjarige niet-democratische traditie. Ze proberen China zelfs niet meer voor te stellen als een democratie.’

Bovendien durft Xi Jinping – in tegenstelling tot zijn voorgangers – economische welvaart wel ondergeschikt te maken aan autoritaire controle. ‘Het gaat niet langer over groeimaximalisatie’, zegt Dams. ‘Xi is ervan overtuigd dat hij tegelijk de staatscontrole kan vergroten en de economie doen bloeien. Met onze westerse blik denken we dat je beide niet tegelijk kan doen. Xi is ervan overtuigd dat het wél kan. Hij is ervan overtuigd dat hij China sterk moet maken in een gevaarlijke wereld.’

Behoudens betreurenswaardige ongelukken zal een Belgische premier in 2034 nog altijd Xi Jinping aantreffen als leider van de communistische partij en de militaire commissie. Terwijl eerdere Chinese regeringsleiders na hun heerschappij zichzelf een controlerende positie schonken en de voornaamste bestuurstaken delegeerden, lijkt het voor Xi vrijwel onmogelijk om zijn machtspositie ooit te verlaten om van zijn oude dag te genieten. Met zijn anti-corruptiecampagnes heeft hij meer dan genoeg machtige vijanden gemaakt. ‘Er is ongerustheid dat Xi begonnen is met zijn politieke erfenis’, klinkt het bij een diplomatieke bron. ‘Dat is een mindset waarbij leiders zelden de meest doordachte keuzes maken.’

Misschien zit daarin wel de grootste politieke uitdaging voor China: hoe zorg je ervoor dat de leider ad vitam ondanks zijn almacht nog steeds op tijd en stond slecht nieuws krijgt te horen? Hoe vermijd je dat de informatiebubbel hem tot desastreuze beslissingen zal brengen? Het is een systeem waartegen elk autoritair regime na verloop van tijd dreigt op te botsen. Wie durft nog uit te sluiten dat het Chinese systeem ook hiervoor een oplossing kan vinden?