Hoe Vladimir Poetin de Tweede Wereldoorlog misbruikt om de Russische aanval op Oekraïne goed te praten

In zijn pogingen om de Russische aanval op Oekraïne te legitimeren, trekt Vladimir Poetin steeds nadrukkelijker de kaart van de Tweede Wereldoorlog. Het wijst erop dat hij de ‘speciale militaire operatie’ steeds moeilijker verkocht krijgt.

Er heerst een gewijde stilte op het Petersburgse Pisarjovskoje-kerkhof wanneer Vladimir Poetin de grafsteen benadert. Met een uitdrukkingsloos gezicht legt hij een boeket donkerrode rozen neer op een vierkante grafsteen. Op het graf staat slechts een jaartal: 1942.

Het is op 18 januari 2023 exact tachtig jaar geleden dat de blokkade van Leningrad werd gebroken. Die blokkade is een trauma in de Russische geschiedenis, waarbij nazi-Duitsland vanaf 8 september 1941 probeerde om Leningrad – het hedendaagse Sint-Petersburg – in te nemen. Gedurende anderhalf jaar werd het toenmalige Leningrad bijna volledig omsingeld, waardoor een verschrikkelijke hongersnood uitbrak in de stad. Ongeveer een miljoen inwoners van Leningrad zouden tijdens de Tweede Wereldoorlog van honger en ontbering omkomen. Een van de slachtoffers was Viktor Poetin, Vladimir Poetins oudere broer. Hij stierf in 1942, tien jaar voor Vladimir Poetins eigen geboorte. Zijn graf werd pas enkele jaren geleden teruggevonden.

De Grote Vaderlandse Oorlog – zoals de Tweede Wereldoorlog in Rusland heet – geldt al langer als de basis van het Russische nationale bewustzijn. De overwinning van de Sovjet-Unie op nazi-Duitsland is een van de weinige historische gebeurtenissen waarover Russen het eens zijn. Onder Poetin is die geschiedschrijving een bijzondere weg ingeslagen. Volgens zijn lezing van de geschiedenis is de Russische overwinning in de Grote Vaderlandse Oorlog het gevolg van het heroïsche doorzettingsvermogen van de Russen, die zich geheel belangeloos in dienst stelden van de staat. Andere lezingen van de geschiedenis worden hardhandig geweerd. Toen het onafhankelijke televisiekanaal Dozjd in 2014 probeerde om het debat over de blokkade op gang te trekken, verloor het prompt zijn licentie.

Vechten met Europa

In de herdenkingen van de blokkade neemt Poetin het voortouw. Later op de dag woonde hij in het Museum ter herinnering van de verdediging en blokkade van Leningrad een gesprek bij met overlevenden van de blokkade. Het gesprek is opgezet als een soort persconferentie, waarbij de president achter een microfoon plaatsneemt en vanop een afstand de verhalen van de veteranen aanhoort. Een stokoud dametje heft met hese stem een verhaal aan over hoe ze ternauwernood de blokkade overleefde. Met trillende stem vertelt ze over hoe vooral de kinderen het slachtoffer werden van de honger. Wanneer ze vertelt over de toestand in de Leningradse kraamklinieken, barst ze net niet in tranen uit. De ironie dat uitgerekend Rusland vandaag zonder enige terughoudendheid Oekraïense kraamklinieken in puin legt, lijkt het publiek te ontgaan.

Het ‘gesprek met veteranen van de Grote Vaderlandse Oorlog’ is duidelijk opgezet als een gelegenheid om de huidige ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne in een historisch daglicht te stellen. Zo noemt Poetin de blokkade van Leningrad niet alleen het werk van nazi-Duitsland, maar van soldaten uit ‘minstens elf andere Europese landen’. Hij refereert onder andere aan de División Azul, een Spaanse vrijwilligerseenheid die aan de zijde van de Duitsers tegen de Sovjetunie vocht. Refererend aan Lev Tolstojs Oorlog en Vrede noemt Poetin ook de aanval van Napoleon Bonaparte in 1812 een oorlog tegen heel Europa. De boodschap is duidelijk: we hebben het eerder gedaan, en zullen ook nu zegevieren.

Het is een narratief dat de voorbije maanden opgang maakt. Zeker sinds de ‘speciale militaire operatie in Oekraïne’ niet zo vlot verloopt als gedacht, probeert de Russische propaganda de oorlog in Oekraïne voor te stellen als een strijd tegen het verzamelde Westen. Dat Rusland Oekraïne militair niet de baas kan, is in die logica geen gevolg van de eigen incompetentie en corruptie, maar van het feit dat Rusland het opneemt tegen zowat de volledige NAVO, die Oekraïne heimelijk onder controle heeft.

Nazi’s uit het Westen

Bovendien wekt Poetin de suggestie dat die westerse steun gemotiveerd is door dezelfde duistere motieven die nazi-Duitsland dreven. Hij beklaagt zich er ook over dat de grootschalige moordpartijen op burgers van de Sovjet-Unie niet erkend worden als een genocide. Hij brengt zijn publiek ook in herinnering dat Rusland in november van vorig jaar een resolutie indiende tegen ‘de glorificatie van het nazisme’ en ‘de herinstallatie van het Derde Rijk’. Het is een resolutie die Rusland al tien jaar elk jaar indient, en waar de meeste VN-landen doorgaans mee instemmen. Dit jaar stemden maar liefst 51 landen tegen: onder andere alle leden van de Europese Unie en de NAVO, met uitzondering van Turkije, dat zich onthield. De Europese Unie rechtvaardigt die op het eerste gezicht curieuze tegenstem met het argument dat de Russische resolutie de invasie van Oekraïne legitimeert. Rusland beschuldigt Oekraïne er immers zonder enige grond van een nazistisch regime te hebben dat erop uit is Rusland te vernietigen, en zou via deze resolutie impliciete steun ronselen. Poetin presenteert de westerse tegenstem echter als een bewijs dat het Westen meeheult met de ‘Oekraïense neonazi’s’.

Ongeveer terzelfdertijd vergeleek buitenlandminister Sergej Lavrov de toestand van de Russen met die van de joden in de Tweede Wereldoorlog. Tijdens een persconferentie beschuldigde hij de Verenigde Staten ervan dat het via Oekraïne Rusland probeert te vernietigen. ‘Zoals Hitler een “eindoplossing” wilde om het joodse vraagstuk op te lossen, willen Europese politici nu een strategische nederlaag laten lijden.’ Die ‘eindoplossing’ is een nauwelijks verholen verwijzing naar de Endlösung, het nazi-plan om de Europese joden uit te roeien.

Geen onderhandelingen

Een van de politieke uitdagingen die Rusland al sinds het begin van de oorlog ondervindt, is het doel benoemen van de ‘speciale operatie’. Sinds 24 februari lanceerde Rusland daarover al tal van verklaringen. In het licht van de herdenking herformuleert Poetin eens te meer het doel van zijn aanval op Oekraïne. Zo verzekerde hij zijn gehoor dat de ‘speciale militaire operatie’ er net op gericht is om de oorlog, die volgens hem al sinds 2014 woedt, te beëindigen. Volgens Poetin probeert Rusland enkel ‘onze mensen’ die in ‘onze historische gebieden’ wonen te beschermen tegen de agressie van de Oekraïense fascisten.

Die stelling is hoogst curieus. Tot aan het begin van de oorlog wilde Rusland de zogenaamde Volksrepublieken Donetsk en Loehansk net terug onder Oekraïense controle brengen. De zogenaamde Minsk-akkoorden voorzagen immers dat die twee streken een speciale status zouden krijgen binnen de Oekraïense staatsstructuur. Als het Kremlin echt gelooft dat de Russischtalige bevolking in Oost-Oekraïne al acht jaar uitgemoord wordt door bloeddorstige nazi’s, is dat een bijzonder vreemde aanpak.

Poetin benadrukte ook dat hij de Oekraïense regering als niet legitiem beschouwt. Volgens Poetin hebben de huidige Oekraïense machthebbers in 2014 een ‘anti-grondwettelijke’ staatsgreep gepleegd. Daarmee zinspeelt Poetin op de zogenaamde Maidanrevolutie, waarbij de Russischgezinde president Viktor Janoekovytsj afgezet werd door een stemming in het Oekraïense parlement. Voor Poetin – die Oekraïne niet erkent als een soevereine staat – was die omwenteling het resultaat van westerse beïnvloedingsoperaties. Met die stelling lijkt hij meteen elke mogelijkheid tot onderhandelingen uit te sluiten.

De herdenkingen laten vooral zien dat ook Poetin worstelt met hoe hij de oorlog tegen Oekraïne aan zijn bevolking moet voorstellen. Waar de speciale militaire operatie vooraf nog werd voorgesteld als een snelle ingreep die geen economische of fysieke gevolgen zou hebben voor de Russische bevolking, is het ondertussen duidelijk dat de impact op de Russische maatschappij enorm groot is. Sinds de eerste zogezegd gedeeltelijke mobilisatie van 21 september 2022 is het duidelijk dat elke Russische man het risico loopt om naar het front gestuurd te worden. Stelde Poetin de Russen voorheen nog een snelle en glorieuze overwinning in het vooruitzicht, dan trekt hij nu de kaart van de noodwendigheid: ‘Het is ondertussen overduidelijk dat het onmogelijk was om dit alles te voorkomen (…) We konden niets anders doen dan wat we vandaag doen.’