‘Hoe twee grote Chinese kunstenaars naar Europa kwamen om naar de vluchtelingen te kijken’

Journalist Sus Van Elzen is op doorreis in China. Voor Knack.be houdt hij een blog bij waarin hij voorbij het nieuws van de dag kijkt. In deze bijdrage stelt hij scherp op de geëngageerde blik van de kunstenaars Liu Xiaodong en Ai Weiwei.

Liu Xiaodong heeft nog steeds, samen met zijn vrouw de schilderes Yu Hung, zijn atelier in 798, de tot kunstencentrum omgebouwde militaire elektronicafabriek aan de buitenkant van Peking. Zij zijn van de weinige grote namen in de Chinese hedendaagse kunst die de stijgende prijzen, de botte commercialisering en de hype nog niet ontvlucht zijn. Ik ging weer bij hem langs omdat ik van zijn tentoonstelling Migrations in Firenze gehoord had. Die ging over vluchtelingen, migranten en de crisis in Europa: berichten daarover hadden China bereikt, en hadden daar twee van de grootste namen in de kunstwereld van het moment bewogen om zich daarin te engageren.

Liu Xiaodong, in mijn ogen de beste schilder, en Ai Weiwei die artistiek een beetje zijn tegenhanger is en met installaties, film en fotografie, en het internet werkt. De eerste recalcitrant en maatschappelijk — en politiek — discreet kritisch in zijn op het oog realistische (en zeker sociale) doeken, de tweede goed zichtbaar ridiculiserend en luid aanklagend op het internet. Met alle gevolgen vandien.

Ai Weiwei woont sinds een jaar in Berlijn, en was in Peking niet bereikbaar, maar zoals Liu Xiaodong reisde hij naar Europa en bezocht de pijnplekken van de vluchtelingencrisis. In Turkije, Griekenland, Libanon en Palestina, om er een documentaire film over te maken op zijn eigen manier. Op het strand van Lesbos werd hij in april, naar eigen zeggen een beetje door een Indiaas tijdschrift gemanipuleerd, gefotografeerd in de houding van het — in Turkije — aangespoelde jongetje Aylan Kurdi, wat hem niet door iedereen in dank werd afgenomen. Men titelde van het arme Syrische jongetje en de rijke oude Chinees.

Geen nood, Weiwei bezocht de te bezoeken plekken en deed ook Israël en de bezette Palestijnse gebieden aan. Kreeg eerst geen toelating van Israël om de Gaza-strook te bezoeken — wat na wat stennis in de media al gauw opgelost was –, keek rond in Gaza, werd de Westbank rondgeleid en door Joodse settlers bespuwd in Hebron, kreeg geen Israëlische verantwoordelijken te spreken; en zette alles op film en, omdat dit nu eenmaal is wat hij doet, de hele rimram onmiddellijk op instagram.

Migratie als oud menselijk verhaal

Liu Xiaodong, begon in Italië in september, bij de Chinese immigranten in de textiel- en leder-industrie in Prato. ‘Een deel van de stad is nu bijna uitsluitend met Chinezen bevolkt, met twee of drie generaties Chinezen’, schrijft hij in zijn reisdagboek. De gastarbeiders die de exportproductie van Prato maken. Van daar ging hij door naar de reisweg van de vluchtelingen uit Syrië, van het schiereiland Akyarlar in Zuid Turkije naar het eiland Kos, en naar de spoorweg tussen de Oostenrijkse en Hongaarse grenzen, naar het Centraal Station van Wenen. Onderweg Syrische vluchtelingen, maar ook Afghanen, Iraniërs, Pakistanen, Afrikanen.

‘Het is er me niet om te doen of iets goed of slecht is’, zegt hij thuis in zijn atelier. ‘Migratie is een oeroud menselijk verhaal. De drang naar een betere plek, een beter leven, zit in de mens gebakken. Je hoopt altijd dat ze er zullen aankomen. Ik bekijk dat niet met ethische of moralistische principes. Een kunstenaar moet naar de realiteit gaan zien, met zijn eigen ogen.’

Dus hij wou gewoon gaan zien, aanvankelijk, zonder een idee waarop het zou uitdraaien. Nieuwsgierigheid, zogenaamd. Maar jaren geleden had Xiaodong me al verteld dat hij, na het Tiananmen bloedbad in 1989, besloten had alleen nog maar te zullen schilderen wat hij met zijn eigen ogen gezien had, omdat hij al zoveel leugens gehoord had. Als ik het hem nu zeg gromt hij. Bevestigend. Het hangt nauw samen met de geschiedenis van China, zegt hij. Een waarheidsgetrouw beeld van de realiteit schilderen is centraal in de Chinese kunst, juist omwille van de leugens.

‘Dat is ook een reden waarom zoveel Chinese schilders realistisch werken. Niet alleen omwille van de scholen. Kunst is nauw verbonden met de samenleving, met de situatie.’

Het is een keuze: gaan kijken, in plaats van uit je hoofd abstracte schilderijen te maken. Een beetje ‘Liu Xiaodong internationale reporter’ ja, een beetje als documentaire films maken. Een die niet midden in het conflict gaat staan, maar later, als alles een beetje duidelijker is. En die, uit nieuwsgierigheid, op vreemde fenomenen stuit — zoals religieuze conflicten, waarvan de complexiteiten hem vreemd zijn aangezien hij geen godsdienst heeft. ‘Misschien is schilderen onze religie?’ vraagt hij zich af.

Maar die treft hij dan overal aan: in het Chinese Gansu maar ook in Israël en Palestina, Qatar, Bangla Desh. Dan gaat hij daar naar kijken en proberen te verstaan. Begrijpt hij er nu meer van? Genoeg om te zien dat het om méér gaat dan tradities en gewoonten alleen, dat het moeilijker zal zijn dàt te veranderen.

Alle kunst is politiek

Hoe ver is Ai Weiwei van daar? Eind januari deed hij stof opwaaien door zijn tentoonstelling Ruptures in Kopenhagen te stoppen en op te doeken omdat het Deense parlement de controversiële wet goedgekeurd had die toeliet kostbaarheden en geld van asielzoekers aan te slaan. In april was hij al bezig met zijn documentaire film over migranten, en werd hij aangepakt over de foto op het strand van Lesbos. Dat was geen werk van hèm, zei hij in een interview met de Israëlische krant Haaretz in mei, het was werk van die Indiërs. “Maar het hangt er van af welke boodschap je brengt. Mezelf in diezelfde houding leggen is proberen het bewustzijn op te wekken dat er elke dag twee kinderen verdrinken in die oceaan. Het is nooit slechts één kind. Je moet niet naïef doen. Daar verdronk elke dag niet één kind, het waren er twee, in deze migrantentoestand. Maar mensen doen liever alsof ze dat niet weten.“

Hij ook maakt documentaires, een Chinees die met eigen ogen gaat kijken naar wat het geval is. Ze noemen mij een politieke kunstenaar, zegt Weiwei, daar hou ik niet van. Dat is een veel te lange naam. Kunstenaar is al een veel te lange naam. Maar hoe dan ook, alle kunst is politiek.

Maar hoe het komt dat Xiaodong en Weiwei, zo verschillend, op bijna hetzelfde moment gelijkaardig reageren op de vluchtelingencrisis, in Europa dan nog? Wat Weiwei beweegt weet hij niet, zegt Xiaodong, maar migraties zitten al zeer lang in zijn eigen werk verweven. Kijk naar de reusachtige schilderijen van de Drieklovendam, die honderden dorpelingen van hun grond en hun dorp verjoeg. En dan, de Chinese geschiedenis is doorspekt van hongersnoden en catastrofes, verjaagd zijn, zonder eten, zonder huis. Dat is een groot stuk van de moderne geschiedenis.

Kijk, zegt hij, in Griekenland zagen we een vrachtwagen met “hulp” aankomen, vol met oude schoenen. Die werd bestormd, de mensen pakten wat ze maar konden krijgen, een hoop schoenen, in het blinde weg. Grabbelden vrouwenschoenen mee. Terwijl er geen enkele vrouw in dat kamp zat, ook geen kinderen, dit waren mannen, geen dertig jaar oud.

‘Dit weggraaien wat ook maar bruikbaar zou kunnen zijn, dat komt heel dicht bij situaties die ik ken, ik begrijp waar die mannen vandaan komen, waar ze mee bezig zijn’, zegt hij.

Kijk naar de schilderijen van het migrantenproject, en de foto’s, en je ziet hem er tussen zitten, met een schetsboek, of zonder. Hij is een van hen.