Hoewel Georgië wil toetreden tot de Europese Unie, schurkt de regering onder invloed van een miljardair steeds dichter tegen Rusland aan. Knack trok naar het strategisch gelegen Kaukasusland, waar de corruptie welig tiert.
Voel je hier de Aziatische lucht? Nee. We horen bij het Westen. We zijn geen Aziaten.’ In de roman Ali en Nino (1937), een liefdesverhaal over een Azerbeidzjaanse moslimjongen en een Georgisch christelijk meisje, laat Nino er in de straten van de Georgische hoofdstad Tbilisi geen twijfel over bestaan. ‘We zijn gewoon het meest oostelijke land van Europa’, klinkt het. Een kleine vierduizend kilometer hiervandaan, aan de andere kant van de Zwarte Zee, noemen Georgiërs hun land weleens het balkon van Europa. Een ironisch-poëtische beschrijving, noemt de Duits-Georgische auteur Nino Haratischwili die bijnaam in haar vuistdikke boek Het achtste leven (2018). ‘Ze slaat daarmee de nagel op de kop’, legt hoogleraar en historicus Mathieu Segers (Universiteit van Maastricht) uit. ‘Een balkon is de plek vanwaar je het beste zicht hebt op wat zich buitenshuis afspeelt. Maar je kunt er ook het snelst geïsoleerd raken, zeker als de deur naar binnen gesloten is.’
Steeds meer Georgiërs willen de visumvrije toegang voor Russen tot het land ongedaan maken.
En voor Georgië blijft die deur voorlopig gesloten. Na de grootschalige Russische invasie in Oekraïne vroeg de Georgische regering begin maart aan de Europese staatshoofden en regeringsleiders om lid te mogen worden van de Europese Unie. In tegenstelling tot Oekraïne en Moldavië kreeg het land de status van kandidaat-lidstaat eind juni niet. Dat Oekraïne die eer wél te beurt viel, verbaasde in Tbilisi nauwelijks iemand. Maar dat Moldavië met open armen werd ontvangen, kwam hard aan. ‘Georgië was lange tijd Europees voorloper in het clubje van drie’, vertelt Ghia Nodia, ex-minister van Onderwijs en politoloog aan de Ilia State University op een terras nabij het monumentale Georgische parlement. ‘Nu bungelen we achteraan. De afgelopen jaren is de politiek een andere weg ingeslagen. Onder de regeringspartij Georgische Droom worden stemmen gekocht, wordt de persvrijheid beknot en hebben culturele instellingen het hard te verduren’, klinkt het. Georgische Droom werd in 2012 opgericht door de miljardair Bidzina Ivanisjvili. De partij nam in 2013 het roer over van de pro-westerse Mikheil Sakaasjvili, die na de Rozenrevolutie aan de macht kwam. Georgische Droom vaart naar eigen zeggen een pro-Europese koers, maar maakt in de praktijk vooral Rusland het hof door het Westen in het vizier te nemen.
Charles Michel
Die koers valt niet bij iedereen in de smaak. Van de ruim drieënhalf miljoen Georgiërs verzamelden er eind juni zo’n honderdduizend in het politieke hart van de hoofdstad om te demonstreren. Op de tonen van het Europese volkslied eisten ze het aftreden van de regering en een nieuwe impuls naar Europees lidmaatschap. Drijvende kracht achter de demonstraties is de burgerbeweging Shame Movement, opgericht door een tiental hoogopgeleide jongeren die elkaar bij toeval vonden. ‘Onze regering is corrupt tot op het bot’, vertellen medestichters Nodar Roechadze, Mariam Dolidze en Datsji Imedadze in hun ruime kantoor. Voor de activisten waren het woelige jaren. Roechadze werd meermaals gearresteerd. Hij heeft momenteel een zaak lopen voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Vorige zomer stierf een cameraman nadat ultraconservatieven hun kantoor hadden bestormd. En uit een recent datalek blijkt dat de Georgische staatsveiligheid telefoongesprekken van Shame-leden afluistert. ‘Op vrijwel alle echelons heeft Georgische Droom de macht gegrepen. De ombudsvrouw is nog onafhankelijk, maar haar mandaat loopt af. Als er de komende maanden niets verandert, trekken we in september opnieuw de straat op. De maat is vol.’
Het waren aanhangers van de ultraconservatieve Conservative Movement en haar mediakanaal Alt Info die de gebouwen van Shame Movement binnendrongen. Aanhoudend weerklinken er vanuit die hoek anti-Europese en pro-Russische boodschappen. In heel wat gebieden, zeker waar minderheden het moeilijk hebben, opent de organisatie nieuwe politieke kantoren. Volgens sommigen is dat de voorbode van nieuwe confrontaties, waarvan Rusland gebruik zal maken om zijn invloed in Georgië te vergroten. Voorzitter van de Europese Raad en oud-premier Charles Michel probeert de polarisatie in het land al enige tijd te doorbreken. Meermaals trok hij de afgelopen jaren naar Georgië in een poging regering en oppositie met elkaar te verzoenen. Maar zijn voorstel, ook wel het Aprilakkoord genoemd, wordt in de praktijk niet uitgevoerd. Alle reanimatiepogingen ten spijt zit er tot vandaag geen schot in de zaak. Volgens de oppositie is dat de schuld van de regering, die de bal terugkaatst. De president van het land, Salome Zoerabisjvili, vroeger nog Frans ambassadeur in Georgië en lid van Georgische Droom, krijgt de kloof tussen beide strekkingen evenmin gedicht.
Slagers
Maar wat dan met die Europese toekomst van Georgië? Aan het Berlaymont- gebouw, de hoofdzetel van de Europese Commissie op het Schumanplein in Brussel, wappert al jarenlang een spandoek. ‘Voor een Unie die de lat hoger legt’, luidt de boodschap. In Georgië kennen ze die slogan maar al te goed. Ruim zes jaar geleden trad tussen Brussel en Tbilisi een zogenaamd associatieakkoord in werking, een soort voorportaal van het lidmaatschapsproces. Sindsdien wordt – door de Europese voedselveiligheidsnormen – van Georgische slagers verwacht dat ze hun vleesproducten niet langer op houten tafels verwerken. De Georgische politiek zet zulke vereisten in nationale wetgeving om, het nationale voedselagentschap voert met Europese steun controles uit. Het is maar een voorbeeld van de gigantische lijst met voorwaarden waaraan Georgië binnen het akkoord moet voldoen om de toegang van hun producten tot de Europese interne market te vergroten. Volgens John Braeckeveldt, hoofd van de European Business Association in Georgië, doet het land het alvast erg goed. ‘Qua corruptiebestrijding loopt het hier zeker op lokaal niveau een stuk beter dan in bepaalde lidstaten van de Europese Unie’, klinkt het.
De Unie kwam zulke afspraken ook met Oekraïne en Moldavië overeen. Maar de twee laatstgenoemden en Georgië werden destijds niet op dezelfde manier behandeld. Brussel noemde Oekraïne en Moldavië namelijk ‘Europese landen’ terwijl Georgië het label ‘Oost-Europees land’ kreeg. Een subtiel maar veelbetekenend verschil want in het Europese verdrag staat dat alleen ‘Europese staten’ tot de Unie mogen toetreden. Als een verrassing kwam dat onderscheid tussen de drie landen niet. In tegenstelling tot Oekraïne en Moldavië grenst Georgië aan land noch zee rechtstreeks aan een andere lidstaat van de Unie. Het werpt de vraag op in hoeverre Georgië wel een Europees land is. De Kaukasus was altijd al onderwerp van discussie over het fysieke begin en einde van Europa en Azië, met de Zwarte en Kaspische Zee als traditionele stootkussens. Zo meende de Griekse historicus Herodotus 2500 jaar geleden al dat alles ten westen van de Georgische Rioni-rivier bij Azië hoort – een opvatting die de pro-Europese krachten in Tbilisi niet graag horen.
Toch is Herodotus’ opvatting volgens ex-minister Nodia niet zo’n gek idee. ‘Op geografisch vlak heeft hij een punt, het omgekeerde beweren zou fout zijn. Maar identiteit speelt ook een rol. En het gros van de Georgiërs herkent zich vandaag in de waarden van de Europese Unie en het Westen.’ Zeker in de hoofdstad Tbilisi valt die westelijke blik nadrukkelijk op. Het Ceremonieel Paleis op de heuvels van de stad is bijna een replica van de Reichstag-koepel in Berlijn. Op weg naar de luchthaven rij je door de George W. Bush-straat en langs een standbeeld van het voormalige Amerikaanse staatshoofd. Op vrijwel alle reclamepanelen, in winkels en op straatnaamborden wordt zowel het Georgisch als het Engels gebruikt. Beroepschauffeurs spelen er albums van Frank Sinatra, Pink Floyd, Elton John of The Red Hot Chili Peppers. Achter Fabrika – in Sovjettijden een robuuste naaifabriek, nu een populaire hostel – wemelt het van de hipsters die in Berlijn of Kopenhagen allerminst uit de toon zouden vallen. En aan overheidsgebouwen of in de gangen van universiteiten staan overal Europese vlaggen.
Op vrijwel alle echelons heeft Georgische Droom de macht gegrepen.
Shame Movement
Uit een recente Amerikaans-Georgische rondvraag blijkt dat 83 procent van de Georgiërs aansluiting bij de Europese Unie ziet zitten. Dat Europese en westerse verlangen in Georgië is bijwijlen erg fundamenteel. Eind juni gelastten de organisatoren van de Pride hun optocht in de hoofdstad af. Ze vreesden dat beelden van gewelddadige confrontaties met conservatieve krachten in de Europese Unie niet goed zouden worden onthaald. ‘Om polarisatie in de samenleving te voorkomen, en vooral om gespannen situaties in dit cruciale integratieproces in de Europese Unie te vermijden, zullen wij onze grondwettelijke rechten – vrijheid van vergadering en manifestatie – niet uitoefenen’, klonk het in een statement. Het gaat nog verder. Al jarenlang doet Georgië op militair vlak inspanningen om zijn goede wil in de verf te zetten. In Afghanistan leverde het land per hoofd van de bevolking het meeste soldaten aan de internationale NAVO-troepenmacht – 32 manschappen lieten er het leven. Tijdens de oorlog in Irak kwamen vijf Georgiërs om. De luchthaven speelde een cruciale rol bij de evacuatie uit Afghanistan vorige zomer. En in Europees verband nam het land deel aan de aartsmoeilijke militaire missies in de Centraal-Afrikaanse Republiek en Mali.
Geopolitiek
Europese blik of niet, door zijn geografische realiteit bevindt Georgië zich willens nillens op een geopolitiek kruispunt. Vanuit het noorden is er pressie van Rusland: in de zomer van 2008 scheurden de door Rusland gesteunde separatisten uit de regio’s Abchazië en Zuid-Ossetië zich de facto van het land af. Sindsdien wordt twintig procent van het Georgische grondgebied bezet. Voor China ligt Georgië dan weer op een belangrijk punt van zijn Zijderoute. In het westen en het noorden van het land leggen het staatsgeleide China Road and Bridge Corporation in sneltempo wegen en tunnels aan. Aan de buitenrand van Tbilisi pompt de Chinese Hualing Group honderden miljoenen euro’s in een nieuw stadsdeel. Vanuit het Westen spelen de VS en de EU hun rol: niet toevallig bevindt zich op het Vrijheidsplein in de hoofdstad een recent gerenoveerd en gedeeld infocentrum van de twee grootmachten. Op de vijfde verdieping in het parlement, waar het Veiligheids- en Defensiecomité gevestigd is, prijken NAVO-vlaggen naast een stuk van een neergehaalde Russische bommenwerper. Buurland Turkije was op zijn beurt het eerste land dat de onafhankelijkheid van Georgië in 1991 erkende en is al een tijdlang een van de belangrijkste exportlanden. En dan is er nog Iran, dat recent met Georgië en Azerbeidzjan een nieuwe handelstransitroute is overeengekomen.
In de Kaukasusregio, en dus ook in Georgië, clashen die tegenkrachten on- vermijdelijk. Denk aan de aanslepende oorlog tussen Armenië en Azerbeidzjan over het betwiste gebied Nagorno- Karabach, waarbij vooral Turkije en Rusland hun invloed in de regio willen laten gelden. Tbilisi is de logische plaats waar beide partijen met elkaar onderhandelen. Of denk aan de zogenaamde Ganja Gap, de engte tussen Azerbeidzjan, Armenië en Georgië, waarlangs het Westen en het Oosten over land handel kunnen drijven zonder via Rusland én Iran te hoeven passeren. Of, tot slot, de rol die de Kaukasusregio in de context van de Europese energiecrisis speelt. Via onder meer de Bakoe-Soepsa- en de BTC-verbinding hoopt de Unie de Russische olie-afkoppeling te compenseren. De extra gasleveringen die Commissievoorzitter Ursula von der Leyen via de Zuidelijke Gascorridor uit Azerbeidzjan wil laten komen, lopen onvermijdelijk via buurland Georgië – het is geen toeval dat de Amerikaanse Democraten en Republikeinen in het Amerikaanse Congres samen een wetsvoorstel voorbereiden om de militaire aanwezigheid in onder meer Georgië op te voeren.
‘Soms lijkt het alsof de Europese Unie de strategische positie van Georgië wat onderschat’, legt Teona Akoebardia in het Georgian Strategic Analysis Centre uit. Akoebardia is parlementslid voor de oppositiepartij Strategy Agmasjenebeli en vicevoorzitter van het parlementaire Veiligheids- en Defensiecomité. ‘Wanneer Georgië helemaal onder controle komt van Rusland verliest de Unie in de Kaukasus zowel een uiterst belangrijke partner als invloed in de hele regio.’ Die vaststelling is niet uit de lucht gegrepen. Zoals wel vaker gebeurt, namen Rusland en de Zuid-Ossetische separatisten recent een lap land aan de conflictlijn in. Daardoor werd een belangrijke pijplijn in handen van de Britse oliereus BP plots afgesneden – olie die ook bedoeld was voor de Europese Unie. Noodgedwongen moest de olieverbinding worden verlegd.
James Bond
Terug naar het lidmaatschap. Wil Georgië kandidaat-lidstaat worden, dan moet het van de Europese Commissie binnen het jaar aan twaalf voorwaarden voldoen, zoals corruptiebestrijding, juridische hervormingen en de inperking van de macht van oligarchen. Bij dat laatste wordt vooral gekeken naar ’s lands rijkste miljardair, Bidzina Ivanisjvili. Vanaf de heuvels van Tbilisi kijkt hij vanuit zijn enorme glazen paleis, dat niet zou misstaan als de woning van de slechterik in Bondfilms, over de hoofdstad uit. Zijn geld vergaarde hij in de jaren negentig in de metaalindustrie en het bankwezen in post-Sovjet-Rusland, belangen heeft hij er naar eigen zeggen nog steeds. Toen zijn partij Georgische Droom in 2013 tot de regering toetrad, was hij een tijdje eerste minister van het land. ‘In het verleden kwamen er in Georgië vaak politici aan de macht die zich in sneltempo met publieke middelen verrijkten en vervolgens van het toneel verdwenen. Maar omdat ondernemer Ivanisjvili al in het geld zwom, dachten de Georgiërs dat het bij hem allemaal wel zou meevallen’, vertelt Nodia.
Dat pakte anders uit. De afgelopen jaren benoemde hij zijn dokter, tandarts en persoonlijke lijfwacht tot ministers van Gezondheid en Binnenlandse Zaken. Premier Irakli Garibasjvili werkte vroeger in een van Ivanisjvili’s bedrijven. ‘Ivanisjvili is naar eigen zeggen niet langer politiek actief, maar achter de schermen trekt hij nog steeds aan de touwtjes’, vertelt Kacha Gogolasjvili, Europees directeur van de Georgische Stichting voor Strategische en Internationale Studies en ’s lands voormalige viceambassadeur bij de Europese Unie. ‘Zulke benoemingen horen simpelweg niet thuis in een democratie’, klinkt het. Dat een recent rapport van Transparency International – Wie bezit Georgië? getiteld – Ivanisjvili maar liefst 172 keer vermeldt, laat weinig aan de verbeelding over. Maar dat de invloedrijkste man van Georgië van de Europese Unie zijn eigen macht moet inperken, is natuurlijk niet vanzelfsprekend. Dan maar zelf ingrijpen, concludeerde het Europees Parlement recent. Op 9 juni keurde het onder impuls van de conservatieven een niet-bindende resolutie goed waarin het om sancties tegen Ivanisjvili vroeg. Voor de Zwitserse bank Crédit Suisse, al langer in een dispuut met Ivanisjvili verwikkeld, voldoende reden om de samenwerking met de miljardair op te schorten.
Het gros van de Georgiërs herkent zich vandaag in de waarden van de EU en het Westen.
Ghia Nodia, ex-minister van Onderwijs
‘De bedoelingen van het Europees halfrond waren ongetwijfeld goed, maar strategisch gezien was de resolutie misschien niet de slimste beslissing’, legt Akoebardia uit. ‘Sindsdien voelt Ivanisjvili de hete adem van Europa in de nek en richt Georgische Droom zich voluit tegen de Unie. De partij wil Brussel tonen dat het bereid is om de kant van Rusland te kiezen. Dat mogen jullie gerust interpreteren als een dreigement.’ Weinig ruimte voor interpretatie laat de regering niet. ‘De Europese Unie en de Verenigde Staten proberen Georgië in een oorlog met Rusland te sleuren’, klinkt het. Ook Oekraïens president Volodymyr Zelensky krijgt dat verwijt op zijn bord. Deelnemen aan de economische sancties tegen Rusland doet Georgië niet. Met reden, meent Steven Blockmans, onderzoeksdirecteur bij het Centre for European Policy Studies en gespecialiseerd in het Europees Nabuurschapsbeleid. ‘Het westerse sanctiebeleid volgen is risicovol omdat het Rusland een voorwendsel kan geven nog meer Georgisch grondgebied te bezetten. Vergeet niet dat de Russen in 2008 in een mum van tijd voor de poorten van Tbilisi stonden. Die bezorgdheid moeten Brussel en Washington wel begrijpen.’
Verwijten
De Amerikaanse ambassadrice Kelly Degnan liet de verwijten van de Georgische regering niet zomaar passeren: ‘Zulke bedrieglijke verhalen komen uit het draaiboek van de Russische geheime dienst. Laat ik duidelijk zijn: wij proberen Georgië niet in een oorlog te sleuren’, zei ze begin juli. Bij zijn vertrek enkele weken geleden kreeg EU-ambassadeur Carl Hartzell in het Kaukasusland van Georgische Droom het verwijt dat hij ‘niets positiefs had betekend voor het land’. De Europese Commissie liet bij monde van een woordvoerder weten dat ‘anderen de schuld geven van je eigen falen om je ambities te realiseren geen Europees gedrag is’. De spanning is te snijden.Sowieso dringt de tijd voor Georgië om aan de Europese voorwaarden te voldoen. Tsjechië en Zweden – respectievelijk de huidige en volgende voorzitter van de Europese lidstaten – zijn Georgisch lidmaatschap misschien genegen, de daaropvolgende landen, Spanje en België, zijn dat een stuk minder. Het Georgische parlement sloeg het zomerreces wegens de omstandigheden alvast over. In twaalf werkgroepen worden de voorwaarden door de oppositie en regering voorbereid. Ook vanuit het maatschappelijke middenveld wordt een aanzet verwacht. Toch blijft Akoebardia sceptisch: ‘Alles staat of valt weer met de oprechtheid van de goede bedoelingen van Georgische Droom. Als de partij haar houding niet verandert, is alles bij voorbaat een maat voor niets.’ Ex- ambassadeur Gogolasjvili gaat akkoord. ‘De aanbevelingen van de Unie zijn geen hogere wiskunde. Er zijn geen uitvluchten mogelijk’, klinkt het.
Anti-Russisch
Een rotvaart zal het lidmaatschap voor Georgië niet lopen, al lijkt de grootschalige invasie van Rusland in Oekraïne de maatschappelijke druk op de regering te verhogen. In heel Tbilisi zien we Oekraïense vlaggen en anti-Poetinslogans. Voor het parlement is een geïmproviseerd monument opgericht voor Georgiërs die aan de zijde van het Oekraïense leger in de strijd tegen Rusland overleden. Op de vernieuwde stenen landkaart aan het Europaplein is er intussen een veelzeggend kloofje met buurland Rusland aangebracht. Wie sommige cafés wil betreden, moet eerst bevestigen dat hij/zij niet op Poetin heeft gestemd, dat de Krim door Rusland wordt bezet en dat Moskou illegaal Georgisch grondgebied heeft in- genomen. Steeds meer Georgiërs willen de visumvrije toegang voor Russen tot het land ongedaan maken. En dat alles overgoten met een flinke portie pro-Europese saus.
‘Ik ben Georgiër, en daarom ben ik Europeaan’, zei de voormalige Georgische premier Zurab Zhvania in 1999 op het spreekgestoelte voor de Raad van Europa in Straatsburg. ‘Welkom thuis’, antwoordde Lord Russell-Johnston, de Britse parlementsvoorzitter van de pan-Europese organisatie. Een kleine vijfentwintig jaar na die historische stap staat Georgië opnieuw op een Europees kruispunt. Maar deze keer ligt het af te leggen pad nog vol met (geo)politieke hindernissen. Recent plaatste de Russische premier Dmitri Medvedev op zijn sociale media nog een bericht dat Georgië onverwijld deel uitmaakt van Rusland en geen eigen bestaansrecht heeft – niet veel later werd het verwijderd. Aan de Georgische en Europese politiek om daar in de moeilijke context zo goed mogelijk mee om te gaan.
