Hoe Oekraïense cartoonhondjes Russische propaganda bestrijden
Een internationale beweging zamelt al een jaar lang geld in voor het Oekraïense leger en bestrijdt tegelijkertijd Russische propaganda. Haar wapen? Humoristische internetmemes.
De Russisch-Oekraïense oorlog is al vanaf de aanloop naar de invasie ook een informatieoorlog, grotendeels uitgevochten op het internet. Staatspropaganda, zowel van Russische als van Oekraïense zijde, speelt een rol in de strijd om de sympathie van de internationale toeschouwer. Rusland beschikt al jaren over een uitgebouwd internationaal apparaat aan staatsmedia, met televisiezenders en websites in verschillende talen die het Russische perspectief uitdragen naar de rest van de wereld. Ook de Russische ‘trollenfrabrieken’, waarbij betaalde werknemers propaganda verspreiden op sociale media, zijn intussen een vertrouwd fenomeen.
Maar in de Russisch-Oekraïense informatieoorlog mengden zich het voorbije jaar ook nieuwe, spontane, informele bewegingen. Een van de succesvolste is NAFO – niet de echte NAVO dus, maar met een f: de North Atlantic Fellas Organization. Het is een online vrijwilligersleger waarvan de leden (‘NAFO Fellas’) al bijna een jaar lang Oekraïne steunen in het conflict met Rusland, door Russische propaganda te ridiculiseren en geld in te zamelen voor het Oekraïense leger.
Knullige hondjes
Alles begon bij Kamil Dyszewski, een Poolse twitteraar die in mei 2022 knullige hondjes begon te fotoshoppen op oorlogsbeelden uit Oekraïne – meerbepaald shiba inu’s, een Japans hondenras waarvan afbeeldingen wel vaker gebruikt worden in memes. Om geld in te zamelen voor het Georgisch Legioen, een vrijwilligersunit binnen het Oekraïense leger, begon Dyszewski in ruil voor donaties gepersonaliseerde profielfoto’s van die hondjes in allerlei outfits te verkopen. Het was het begin van een steeds aangroeiend leger van ‘Fellas’.
De activiteiten van NAFO spelen zich grotendeels online af. NAFO Fellas maken en delen internetmemes waarin de Russische president Vladimir Poetin, het Russische leger en Russische staatsmedia en propagandisten belachelijk worden gemaakt. Met het codewoord ‘Article 5’, overgenomen van het principe van collectieve verdediging tussen de NAVO-lidstaten, wijzen Fellas elkaar op Russische propagandaberichten op sociale media, om die dan gecoördineerd te gaan trollen.
In het bijzonder viseert NAFO graag Russische diplomaten, wier sociale media na de verbanning van Russische staatsmedia op verschillende online platformen zijn uitgegroeid tot een belangrijk kanaal voor de verspreiding van overheidspropaganda. Dyszewski verklaarde in een interview met de Oekraïnse krant Kyiv Post dat humor een belangrijk wapen is in de strijd met de doodernstige Russische propagandisten die NAFO wil bestrijden: ‘Spot werkt altijd. Ze vinden zichzelf allemaal erg serieus en belangrijk. Net daarom hebben ze er moeite mee voor de gek gehouden te worden.’ En inderdaad, wat doe je als Russische ambassadeur die er graag een gecontroleerde mediaomgeving opna houdt, wanneer telkens honderden cartoonhondjes spottend reageren onder je tweets?
Groepsgevoel
De communicatie van NAFO maakt gebruik van een uitdijende collectie memes en inside jokes, met als rode draad het shiba inu-hondje. Het duikt op als een Oekraïense boer die met zijn tractor een buitgemaakte Russische tank versleept, als Oekraïense soldaat die Poetin met een knuppel op zijn hoofd bonkt enzovoort.
Het kan vreemd lijken om in de marge van een gruwelijk gewapend conflict met grappige gefotoshopte hondjes te gaan shitposten. Maar voor de gemeenschap van NAFO Fellas zorgt het voor een groepsgevoel: memes verspreiden helpt om met de verwoestende oorlog en gevoelens van machteloosheid om te gaan. Een boost voor het moreel dus, en tegelijk houden ze de oorlog in Oekraïne zo internationaal onder de aandacht.
Donbas Devushka
Andere leden van NAFO hebben zich bekwaamd in OSINT – open source intelligence, een methode van factchecken op basis van openbaar beschikbare informatie – om Russische claims over de oorlog te ontzenuwen. Ook oplichters die valse goede doelen lanceren, zogezegd om de Oekraïense zaak te steunen, proberen de Fellas te ontmaskeren.
Recent was NAFO betrokken bij de ontmaskering van Donbas Devushka (‘Meisje uit Donbas’), een prominent pro-Russisch propagandaprofiel op Twitter, Telegram en andere sociale media. Er bleek een Amerikaanse vrouwelijke officier achter te zitten die tot november 2022 in dienst was van de Amerikaanse zeemacht. Het profiel is ondertussen opgeschort door Twitter.
Maar NAFO heeft ook offline invloed, vooral dan door geld in te zamelen voor het Oekraïense leger. De officiële NAFO-website heeft een webshop. Om een persoonlijk Fella-icoontje te krijgen, moet je een bewijs opsturen van een donatie aan een van de vijftien door NAFO uitgekozen goede doelen. De voorbije maand zamelden NAFO-sympathisanten meer dan 170.000 euro in voor de aankoop van een eskader aanvalsdrones die aan het Oekraïense leger werden geschonken.
Trollenfabrieken
De Russen vinden NAFO minder grappig. Een artikel van het Russische staatsmedium Sputnik omschreef de Fellas als ‘een groep anonieme trollen’ die ‘respectvolle gesprekken kapen en doelwitten pesten met extreme agressie om hun mening te veranderen of zich over te geven aan zelfcensuur’. Ook trok Sputnik in twijfel of het wel ging om een organisch initiatief. Het zag er de hand in van ofwel de Oekraïense overheid, ofwel de Amerikaanse inlichtingendiensten. Daar bestaat geen bewijs voor.
In het verleden kwamen er interne strubbelingen voor onder NAFO-aanhangers – de ene Fella is al wat radicaler dan de andere. Het blijft natuurlijk een informele online groepering zonder echt leiderschap of vaste ideologie. Dat maakt de beweging ook kwetsbaar: allerlei losgeslagen projectielen kunnen zichzelf ‘Fella’ noemen, en een faux pas op sociale media is snel gemaakt. Zelfs met het principe van gecoördineerd trollen van Russische propagandisten is niet iedereen het eens. Wat is nog het verschil, vragen sommigen zich af, met de tactieken van Russische trollenfabrieken die conversaties in andere landen verstoren?
Toch blijven de cartooneske hondjes fascineren. De denktank Center for Strategic and International Studies (CSIS) nodigde een van de NAFO-initiatiefnemers uit voor een rondetafel over informatieoorlogvoering. Ook academici buigen zich over het fenomeen waarbij kleinschalige memeculturen online het verloop van een oorlog beïnvloeden. En wie weet, misschien blijkt op lange termijn zelfs dat in de strijd tegen online desinformatie grappige hondjes beter werken dan droge factchecks.
