Hoe mediaschuwe Lidl-baas Dieter Schwarz een hele stad opkoopt

Naar aanleiding van het conflict bij discountketen Lidl: herlees dit artikel dat Knack een jaar geleden publiceerde.

De oprichter van discountketen Lidl is een van de rijkste inwoners van Duitsland. Zijn fortuin besteedt hij aan goede doelen in zijn geboortestad. Crèches, parochies, hogescholen: allemaal hangen ze af van het fantoom Dieter Schwarz.

Begin dit jaar gebeurde het ergste wat de inwoners van de Duitse stad Heilbronn zich kunnen voorstellen: Dieter Schwarz (77) was ontstemd. Dat lag aan een naakte oude man in de sneeuw. Het incident vond plaats tijdens het nieuwjaarsconcert van het Kamerorkest van Württemberg. De muzikanten speelden keurige uitvoeringen van Brahms en Strauss. Maar sinds september 2015 is Madeleine Landlinger artistiek leider van het orkest en dat bleek te kort om te begrijpen dat er in haar functie enige omzichtigheid wordt verwacht. Landlinger besloot haar publiek te trakteren op moderne videokunst. Op talloze tv-schermen flitsten fabeldieren voorbij, jagers en konijnen. Bliksemschichten sloegen in, met daartussen gemonteerd beelden van kinderogen en voormelde naakte man. Een aantal oudere toeschouwers waren zo van slag dat ze het concert met gesloten ogen uitzaten. Bijzonder geërgerd was het echtpaar in het midden van rij 5: Franziska en Dieter Schwarz. In de pauze maakten ze hun beklag bij de directeur. Dat gebeurde op zo’n hoge toon dat heel de zaal mee kon volgen.

Het publiek was boos omdat het orkest zijn belangrijkste sponsor tegen de haren in had gestreken. Het vond de opvoering idioot en durfde dat nu ook te uiten want ‘Dieter Schwarz vond er ook niks aan’. Schwarz is de koning van Heilbronn. Lidl kent iedereen, maar buiten Heilbronn weet bijna niemand dat Dieter Schwarz oprichter en enige eigenaar is van de discountketen. De teruggetrokken zeventiger leerde zijn volk Freeway Cola drinken en Crusti Croc-chips eten. Hij bezit een geschat vermogen van 19 miljard euro. De enige zorg die Schwarz nog plaagt, is: wat te doen met al dat geld? Zelf laat hij het niet breed hangen. Hij woont in een eenvoudig huis met rommelige gordijnen en een voortuin vol groenblijvende heesters. Zijn pakken en dassen gaan duidelijk al een hele tijd mee. Valse bescheidenheid? Nee, Schwarz geeft gewoon niet om opsmuk. Hij ziet het groter. Invloed en macht interesseren hem wél. Net daarom koopt hij Heilbronn op, een stad van 117.000 inwoners in Baden-Württemberg, waar Schwarz geboren en getogen is. Wie daar opgroeit, kan niet om de eigenaar van Lidl heen, zelfs niet als je hem nooit in levenden lijve ontmoet.

Schwarz is een van de grootste werkgevers in de streek en een van de belangrijkste belastingbetalers. Hij doneerde geld voor de renovatie van een kerktoren, schonk kunstwerken en een fontein op het centrale plein. Hij betaalde de reiskosten van het lokale kamerorkest. Hij sponsort het loon van leerkrachten en opvoeders. Hij laat de sporthal schoonvegen. Alle kinderen in de stad krijgen dankzij hem gratis taalonderwijs. Hij heeft in Heilbronn zelfs een universitaire campus gebouwd en richtte een fonds op dat start-ups ondersteunt.

Zijn miljarden bracht Schwarz samen in een holding die mild belast wordt. Als tegenprestatie steekt hij zijn winst in goede doelen. Heilbronn profiteert, maar zijn filantropie creëert ook afhankelijkheid. Een zakenpartner omschrijft Schwarz als ‘een drugdealer’. De burgers van Heilbronn weten dat ze Schwarz dankbaarheid verschuldigd zijn. Ze gunnen hem zijn anonimiteit. Ze fotograferen en storen hem niet. In zijn eigen stad weten weinigen hoe de eigenaar van Lidl eruitziet. Wie met journalisten praat over hun wilde weldoener, wordt beschouwd als een nestbevuiler. Zijn goede intenties in twijfel trekken, is al helemaal uit den boze.

Ook de lokale krant de Heilbronner Stimme gaat het onderwerp Dieter Schwarz uit de weg. Van de burgemeester valt evenmin kritiek te verwachten. De magnaat steunde zijn verkiezingscampagne. De nationale pers van Duitsland bedacht illustere bijnamen voor de eigenaar van Lidl: ‘de geheimzinnige verkoper’, ‘het fantoom’, ‘de peetvader’. Sommige verhalen die over hem de ronde doen, zijn nergens op gebaseerd. Dat hij af en toe gaat preken in de kerken van Heilbronn, bijvoorbeeld. Schwarz leest de roddels en lacht zich een kriek, zeggen zijn medestanders. Temeer omdat hij de financiën van de lokale kerken een paar jaar geleden juist afkneep. De reden is simpel. De kerken voeren te veel een eigen koers. Schwarz vindt dat maar één man mag beslissen hoe zijn geld wordt besteed: hijzelf.

Twee foto’s

Van Schwarz zijn slechts twee foto’s bekend. Een daarvan is tientallen jaren oud en in zwart-wit. De andere werd geschoten door een paparazzo. Schwarz staat voor zijn woning, zijn gestreepte das zit weggestopt in zijn broek. De tycoon weigerde het Bundesverdienstkreuz, een nationaal ereteken, omdat daar een fotosessie bij hoorde. Toen Heilbronn hem in 2007 bekroonde ‘als genereuze mecenas en alom gewaardeerde medeburger’ werden er nochtans ook foto’s gemaakt, maar die beelden zitten in verzegelde stadsarchieven en daar zullen ze ook blijven zolang Schwarz leeft. Zijn geboortestad behandelt hem met alle egards.

De vader van Schwarz was een koopman van de oude stempel. Jozef Schwarz verkocht bananen en ananassen. In 1930 werd hij beherend vennoot in Lidl, een groothandel in tropisch fruit. Vader Schwarz was een man van zijn tijd. Hard voor zichzelf, wars van frivoliteiten. Zijn zoon wilde wiskunde studeren, maar vader vond een commerciële opleiding interessanter. Dieter gehoorzaamde. Hij ging op uitwisseling naar de Verenigde Staten waar hij de eerste cash-and-carrywinkels zag. Meer dan een halve eeuw later keert Schwarz terug naar Amerika: deze zomer opent Lidl er zijn eerste filialen. Het pad daarheen verliep niet zonder hobbels.

In 1963 werd Dieter Schwarz algemeen vennoot in Lidl & Schwarz. Vijf jaar later opende hij zijn eerste supermarkt. De ondernemer optimaliseerde de logistiek, investeerde in regionale magazijnen en bespaarde op alles wat de klant niet rechtstreeks te zien kreeg. Chic of gezellig hoefden zijn winkels niet te zijn. In 1970 draaide het bedrijf een omzet van 100 miljoen Duitse mark, tien jaar later was het al meer dan 1 miljard. Vandaag telt Lidl wereldwijd meer dan 11.000 filialen. De groep stelt 375.000 mensen tewerk. In 1999 gaf Schwarz de operationele leiding uit handen aan Klaus Gehrig. Die maakt zijn handen vuil opdat Schwarz de zijne proper kan houden. Werknemers noemen Gehrig ‘de orka’: een roofdier aan de top van de voedselketen.

Dieter Schwarz komt nog elke dag op kantoor. Hij rijdt ernaartoe in een oude, witte Mercedes, bij intimi bekend als ‘de koelkast’. Zijn bureau is gevestigd op de bovenste verdieping van een Kaufland-winkel, een andere tak van zijn imperium. Het gaat om Kaufland 300: elke winkel is genummerd in volgorde van oprichting. Op dezelfde verdieping werkt ook Richard Lohmiller, de allereerste werknemer van Kaufland. De zoon van deze vroegere meesterslager leidt de Kaufland-winkels, zijn schoondochter is ceo van de liefdadigheidsstichting van Schwarz. In de Kaufland van Schwarz en Lohmiller zit het vol veteranen van boven de tachtig. De inrichting van het kantoor veranderde niet sinds de jaren zeventig: houten lambrisering, gevoerde vergaderstoelen, laagpolig tapijt van het allergoedkoopste type. Aan de muren hangen vergeelde collages, gemaakt naar aanleiding van een bedrijfsjubileum. De filterkoffie wordt geserveerd door dames in kielschorten.

Het model van Lidl draaide lange tijd maar op één pijler: zo goedkoop verkopen als mogelijk. Met exact hetzelfde zakenmodel maakten de gebroeders Albrecht de Aldi-winkels groot. Dat beide families de openbaarheid mijden, is geen toeval. In de jaren zeventig werd Theo Albrecht, de oprichter van Aldi, ontvoerd. Hij zat twaalf dagen opgesloten in een kast. Ook Regine en Monika, dochters van Dieter Schwarz, werden destijds regelmatig bedreigd. Men vreesde dat kidnappers op de meisjes aasden. De kinderen van Anton Scheckler, die in Duitsland een keten van drogisterijen bezat, werden pas vrijgelaten toen de familie een losgeld van ettelijke miljoenen had betaald.

De aandacht opzoeken bleek gevaarlijk en Schwarz verkoos discretie. Hij kan zelfs onopgemerkt winkelen bij Lidl: zijn eigen caissières herkennen hem niet. Interviews weigert hij. Je kunt hem aanspreken tijdens de pauze van de concerten die hij bezoekt, maar zijn reactie is telkens dezelfde: ‘Met journalisten praat ik niet.’ Wie hem kent, beschrijft de man als vriendelijk maar ook kleurloos en zonder empathie. Echte vrienden heeft hij amper, en de mensen met wie hij close is, kent hij al lang. Ze zijn zijn fundament. Wanneer ze over Schwarz spreken, blijven ze zonder uitzondering positief. De leden van de Lions Club van Heilbronn vinden dat hun prominente lid ‘een gewone man is gebleven’.

Fallussymbool

Je verwerft pas inzicht in de wereld van Dieter Schwarz wanneer het misloopt. Als niet iedereen naar zijn pijpen danst. Schwarz heeft graag het laatste woord, zelfs wanneer hij cadeaus uitdeelt. Jaren geleden schonk hij de stad Heilbronn een bronzen sculptuur. Mooi is ze niet. Ze lijkt op een bussel aan elkaar gebonden asperges – al zou u gerust ook aan een ander fallussymbool kunnen denken. De sculptuur kreeg veel kritiek, en Schwarz trok het zich aan. Hij nam zich voor nooit meer te investeren in kunst voor het openbare domein. De magnaat stak vervolgens een half miljoen euro in de renovatie van de toren van de Kilianskirche. De werken bleken minder te kosten dan voorzien en dus kon er nog een nieuw glasraam bij. Een onafhankelijke jury koos een ontwerp dat Schwarz te modern vond. Dat liet hij niet rechtstreeks merken, het ging via een bevriend lid van de kerkenraad. Het raam werd nooit besteld.

Het duurste geschenk dat Schwarz Heilbronn gaf, dreigt de nagel aan zijn doodskist te worden: een hogescholencampus die vijf instellingen huisvest. De gebouwen worden gratis ter beschikking gesteld door de liefdadigheidsstichting van Schwarz. Bij de opening in 2015 prees Winfried Kretschmann, premier van de deelstaat Baden-Württemberg, het als ‘mecenaat van de opperste rang’. Dieter Schwarz volgde de viering anoniem op de achterste rij. De man opereert het liefst in de schaduw. Ook de Duale Hochschule verhuisde naar de campus in Heilbronn. Reinhold Geilsdörfer was decaan van de hogeschool, maar werd na zijn pensionering in 2016 aangesteld als woordvoerder van de stichting van Dieter Schwarz. Werd Geilsdörfer op die manier beloond voor zijn inspanningen om de hogeschool naar Heilbronn te lokken? Het gerecht hield een huiszoeking. Geilsdörfer blijkt al sinds 2014 elke maand 3000 euro te ontvangen als consultant van Schwarz. De man werd al in 2012 benaderd door Schwarz, lang voor de verhuizing dus. Ondertussen heeft het parket zijn onderzoek gestopt, maar de verdachtmakingen zijn daarmee niet van de baan.

De campus in Heilbronn is in de greep van een belangenconflict. De professoren vragen zich af wat ze daar zitten te doen: wetenschap bedrijven of de belangen van de mecenas dienen? Een hoogleraar getuigt: ‘Je houdt bij elk onderzoek in het achterhoofd: komt dit Lidl slecht uit of niet?’ De school telt ongeveer 2000 studenten, van wie een vijfde personeelslid is bij Lidl. Een professor die een Lidl-studente had gebuisd, werd naar verluidt aangespoord om die beslissing om te draaien. Een andere keer werd de schorsing van een Lidl-student van hogerhand ongedaan gemaakt. Het schoolbestuur zegt dat die incidenten hen niet bekend zijn.

Op school worden ze beschermd, maar in de werkplaats krijgen Lidl-studenten het zwaar te verduren. Een studente had een conflict met haar baas, die haar uitschold toen ze zich ziek meldde en spotte met haar overgewicht. Het meisje kreeg haar diploma pas toen ze een advocaat in de arm nam. Het gebeurde uitgerekend in het filiaal waarin Dieter Schwarz kantoor houdt. Aan alle nieuwe werknemers zegt de magnaat hetzelfde: het is verboden hem bij naam aan te spreken, maar als er een probleem is, mogen ze hem gerust opzoeken. Toen de studente de moed verzamelde om haar ruwe behandeling aan te klagen, antwoordde Schwarz dat zijn winkelmanagers zulke dingen niet doen. Daarmee was voor hem de kous af.

Onbetaald overwerk

De retail is een genadeloze sector. Zeker in Duitsland, met zijn uiterst dichte concentratie aan supermarkten. Discountverkopers werken met minieme marges en strijden om iedere centimeter winkelruimte. Groeien doe je ten koste van iemand. Ten koste van de concurrentie, van het eigen personeel of van onderbetaalde naaisters in Bangladesh. Ex-werknemers beschrijven hoe het management het personeel stelselmatig lastigvalt, vernedert en controleert. Dieter Schwarz tolereert dit systeem niet alleen, hij heeft het eigenhandig opgezet. Het maakte hem machtig en rijk. Verandering komt pas wanneer de mistoestanden schadelijk worden voor het bedrijf: Lidl’s goeie imago wordt koortsachtig bewaakt. Een paar jaar geleden kwam de winkelketen negatief in het nieuws toen bleek dat men geheime medische dossiers aanlegde over het aantal ziektedagen van het personeel. Als reactie nam de Lidl-groep de voormalige federaal commissaris voor gegevensbescherming in dienst. Na dat incident stelde de persdienst een map met worstcasescenario’s samen, met voor elke ramp een bijbehorend protocol.

In 2015 lanceerde Lidl een groots opgezette reclamecampagne die miljoenen moet hebben gekost. Televisiespotjes toonden lachende kinderen en verliefde paartjes. ‘Eerlijk duurt het langst’, zeiden de acteurs die Lidl-personeel moesten spelen, en ‘goed is voor ons nooit goed genoeg’. Hoe het leven van een Lidl-werknemer er echt uitziet, kan Thomas Müssig vertellen. Hij is vakbondssecretaris in Heilbronn. Personeelsleden van het Schwarz-imperium lopen zijn deur plat. ‘Het is allemaal schone schijn’, zegt Müssig. Schwarz vindt onbetaald overwerk vanzelfsprekend en de vakbond des duivels. Slechts een enkeling durft te protesteren. De managementstijl bij Lidl noemt Müssig ‘militair hiërarchisch’. Bevelen worden gevolgd en nooit in twijfel getrokken. Zo was het toen Schwarz de baas was, zo is het nog steeds. ‘Vertrouwen is een moeilijke zaak in zijn bedrijf’, stelt Müssig. Je mag elkaar sinds vorig jaar nochtans tutoyeren bij Lidl, en de kledingvoorschriften werden losser. Een voormalige werknemer van Schwarz lacht er eens mee: ‘Zolang Dieter Schwarz mee aan de knoppen zit, zal er bij Lidl niks veranderen.’

Het valt te betwijfelen of zulke bemerkingen de grote bedrijfskroniek van Lidl zullen halen, die momenteel geschreven wordt door een oud-journalist van de Heilbronner Stimme. Twee boekdelen van elk 180 pagina’s zijn klaar, maar mogen pas worden gepubliceerd als Schwarz is overleden. Ze hebben betrekking op de periode tussen 1790 tot 1930. De auteur beschikt over een goede medewerker die hem al negen jaar lang uitlegt hoe alles in zijn werk is gegaan: Dieter Schwarz.

© Der Spiegel