Hoe Julian Assange een brandpunt werd voor fake news en complottheorieën

Internetactivist, klokkenluider en journalist Julian Assange is na jaren weer op vrije voeten. Maar dat betekent niet het einde van het nepnieuws en de samenzweringstheorieën die over hem en WikiLeaks circuleerden.

Julian Assange – voormalig hacker, internetactivist, klokkenluider en journalist achter de website WikiLeaks – heeft na meer dan vijf jaar de Londense gevangenis Belmarsh verlaten. Hij sloot een deal met de Amerikaanse justitie om, in ruil voor een schuldbekentenis voor het overtreden van de Espionage Act, naar zijn geboorteland Australië te kunnen terugkeren. Op een zitting van een rechtbank in de Noordelijke Marianen, een overzees gebied van de VS ten noorden van Australië, werd Assange veroordeeld tot vijf jaar cel, maar omdat hij die al in voorarrest doorbracht, kwam hij meteen vrij.

Het betekent het einde van een onverkwikkelijke zaak die, zo vindt ongeveer iedereen, veel te lang heeft aangesleept. Assange groeide tijdens zijn gevangenschap – en de zeven jaar voordien, toen hij verscholen zat in de Londense ambassade van Ecuador – uit tot een mythische figuur. Vaak letterlijk, met mythes die zowel door aanhangers als door tegenstanders verspreid werden.

Psychiatrische dossiers

Als stichter van WikiLeaks werd Assange wereldberoemd door het publiceren van gelekte of gehackte informatie over bedrijven en overheden uit de hele wereld: e-mails van de Turkse partij AKP, diplomatieke communicatie, en bezwarende documenten over het Amerikaanse leger. Algemene verontwaardiging was er bijvoorbeeld in 2010 toen WikiLeaks de befaamde ‘Collateral Murder’-video onthulde: choquerende beelden van een Amerikaanse legerhelikopter die tijdens de oorlog in Irak verschillende burgers en journalisten doodde.

Fans van Assange beschouwen hem als een held van de vrije meningsuiting en de persvrijheid, die machthebbers het vuur na aan de schenen legt. Critici van WikiLeaks wijzen erop dat hun datadumps allerlei ongecensureerde informatie bevatten die de privacy of zelfs het leven van mensen in gevaar kan brengen: namen van Amerikaanse informanten in Afghanistan en Irak, identiteitsgegevens en telefoonnummers, scans van paspoorten en zelfs medische en psychiatrische dossiers – niet van gemene dictators of hun handlangers maar van gewone burgers.

Hackergroepen

Berucht was ook WikiLeaks’ publicatie van de ‘DC Leaks’ in 2016: gehackte e-mails van het Democratische partijbestuur (DNC) en van Hillary Clintons campagnevoorzitter John Podesta. De berichten toonden aan hoe de Democratische Partij in de aanloop naar de presidentsverkiezingen had geprobeerd Clintons uitdager Bernie Sanders te ondermijnen.

De bewuste bestanden waren zogenaamd afkomstig van de ‘Roemeense hacker Guccifer 2.0’, maar de Amerikaanse inlichtingendiensten besloten, met hoge waarschijnlijkheid, dat dit een alias was van Russische hackergroepen waarachter medewerkers schuilden van de GRU, de Russische militaire inlichtingendienst. Assange heeft in interviews categorisch ontkend dat de ‘DC Leaks’ hem vanuit de Russische overheid waren toegespeeld. Een tijdlang hintte WikiLeaks zelfs herhaaldelijk dat de bestanden gelekt waren door de ontevreden Democratische stafmedewerker Seth Rich, die in 2016 op straat neergeschoten werd na een avondje uit. Assange droeg daarmee bij tot de complottheorie dat Rich ‘vermoord was door de Clintons’.

Bloed drinkende Hillary

Tegen wil en dank lagen WikiLeaks en Assange met hun publicatie van de gehackte e-mails uit de Democratische Partij ook aan de basis van een van de meest hardnekkige en breed uitwaaierende complottheorieën van de voorbije jaren: Pizzagate en QAnon. Kort gezegd stellen die dat een wereldwijde elite van satanische, pedofiele, kinderbloed drinkende politici – onder wie ook Democratische politici als Clinton – heimelijk de wereld bestuurt. Een al even heimelijke verzetsbeweging bestrijdt op de achtergrond die geheime wereldregering, met Donald Trump als een soort messiasfiguur en een zekere ‘Q’ die als hooggeplaatste militair allerlei cryptische boodschappen publiceert op internetfora. Miljoenen Amerikanen geloven in die buitenissige theorieën.

Assange is daardoor, zonder dat hij daar veel aan kan doen, ook bij samenzweringstheoretici een held geworden. Een goed voorbeeld is het artikel ‘Wat niemand je vertelde over Julian Assange’, dat kort na zijn vrijlating verscheen op de complotwebsite ‘Stop World Control’. Het geeft de klokkenluider krediet voor het onthullen van ‘de onnoemelijke misdaden van de Amerikaanse Deep State’ omdat de DNC- mails zouden aantonen ‘hoe Hillary Clinton en Barack Obama betrokken zijn bij systematisch kindermisbruik’. QAnon-aanhangers zijn er in hun koortsdromen namelijk rotsvast van overtuigd dat onschuldige mailtjes uit de ‘DC Leaks’ over het bestellen van pizza’s en hotdogs ‘codetaal’ waren voor het verhandelen en misbruiken van kinderen. De complottheorie leidde ertoe dat in 2016 een gewapende man binnenstormde in een pizzarestaurant in Washington waar stafleden van de Democraten vaak gingen dineren, om er ‘de kinderen in de kelder te bevrijden’. Het restaurant had geen kelder.

Na fake foto van Julian Assange: hoe herken je nepbeelden die met AI zijn gemaakt?

Totem

De vraag rijst hoe het in de toekomst zal lopen met de impact en invloed van Assange, nu hij niet langer niet in voorhechtenis zit. De luidste fans van Assange bevonden zich de voorbije jaren steeds vaker in het zogenaamde ‘hoefijzermodel’: opvallend veel stemmen aan beide uiteinde van het politieke spectrum bevinden zich dicht bij elkaar in hun lof aan zijn adres, met een aversie voor ‘Amerikaans imperialisme’ als middelpunt. De ‘gevangen Assange’ was een totem en een handig tegenargument telkens wanneer iets geopperd werd over de persvrijheid of politieke processen in autocratische regimes. Dat valt wat weg nu de man vrij rondloopt en zelf schuld bekende.

Nepnieuws over Assange kreeg net een boost toen het nieuws van zijn vrijlating bekend werd. Zo verspreidden Russische propagandisten het bericht dat het archief met de e-mails van de Democratische Partij van WikiLeaks ‘verwijderd’ zou zijn – dat klopt niet. Elon Musk deelde instemmend een citaat van Assange waarin die zich vergeleek met Facebook-oprichter Mark Zuckerberg: ‘Ik geef je privé-informatie over bedrijven, gratis, en ze noemen me een slechterik. Zuckerberg geeft jouw privégegevens aan bedrijven, tegen betaling, en hij is Man van het Jaar.’ Dat bon mot kwam echter niet van Assange, maar van een acteur die hem speelde in het sketchprogramma Saturday Night Live.

Het vaakst nog probeerden verkopers van fake news mee te surfen op de naamsbekendheid van WikiLeaks en zijn stichter. Verkeerd geïnterpreteerde of zelfs vervalste documenten worden al jaren verspreid met het ‘kwaliteitsstempel’ dat Assange of WikiLeaks ze zouden hebben onthuld. Zo circuleerden op X vorige week beelden die zogezegd bewezen dat ‘de maanlanding vervalst was’ – in werkelijkheid was het footage van een Hollywoodfilm uit 1977 – met in de rechterbovenhoek het WikiLeaks-logo en het gezicht van Assange, die er niks mee te maken hadden. Ergerlijk, vast, maar misschien is misbruikt worden wegens je aura van geloofwaardigheid wel het grootste compliment dat een journalist kan krijgen.

Factcheck: Nee, deze uitspraak van Julian Assange ging niet over de oorlog in Oekraïne maar over die in Afghanistan