Hoe het Britse Rijk gevormd werd op de cricketvelden van Eton

Toen Wellington, die in 1815 Napoleon versloeg, op oudere leeftijd de sportvelden van zijn middelbare school Eton opnieuw bezocht, zou hij volgens de overlevering hebben uitgeroepen: ‘Het is hier dat de slag bij Waterloo gewonnen werd!’ Had hij gelijk?

Hoe verkrijg je de mentale instelling om een koloniaal rijk op te bouwen en te besturen? Heel wat 19de-eeuwse Britse imperialistische hoofdrolspelers meenden het antwoord te kennen: het waren de private kostscholen waar ze – samen met de rest van de Britse elite – een groot deel hun jeugd doorgebracht hadden, die hen hierop voorbereid hadden.

Niet enkel Wellington zag de schoolse invloed. Dichter Henry Newbolt legt nog duidelijker de link tussen imperialisme en het systeem van privéscholen in Vitaï Lampada, een gedicht dat een iconische status heeft in het Verenigd Koninkrijk. Newbolt neemt ons mee naar twee plaatsen aan het einde van de 19de eeuw: de cricketvelden van een prestigieuze privéschool en een rommelige koloniale veldslag in de woestijn van Soedan.

De waarden die de Britse jeugd op het sportveld leerde – discipline, zelfopoffering en teamgeest – waren eveneens nodig voor de uitbouw van een koloniaal rijk.

In de hitte en verwarring van de veldslag – het Britse carré was opgebroken door Arabische rebellen en het machinegeweer was vastgelopen met woestijnzand – pompte een soldaat zich moed in met woorden die hij zich van vroeger herinnerde: ‘play up, play up and play the game!‘ Die waren hem tijdens zijn jeugd ingefluisterd door zijn cricketkapitein op de sportvelden van zijn privéschool, tijdens een cruciaal moment in het spel. De kansen keerden en de Britten wonnen de slag.

De boodschap van het gedicht was duidelijk: Britse jongemannen zullen opstaan als het nodig blijkt, of het nu op het sportveld is of in een bloederige veldslag.

Een groot deel van de Britse elite stuurde zijn jongens al op jonge leeftijd naar een private kostschool. De Britse elite hechtte een enorm belang aan de sportcultuur die er heerste op die scholen. Onze moderne sportcultuur werd in de 19de eeuw door de Britten uitgevonden. Sport en spel ontwikkelden het ‘mannelijke karakter’, en dat stelde men zeer op prijs.

De waarden die de Britse jeugd op het sportveld leerde – discipline, zelfopoffering en teamgeest – waren eveneens nodig voor de uitbouw van een koloniaal rijk. Voor velen was de sportieve mentaliteit de belangrijkste les die de scholen hun leerlingen konden bijbrengen.

Naast de bijna militaristische discipline en de onderlinge competitie moesten zware lijfstraffen en koude douches de Britse jeugd stalen voor de levensomstandigheden in een koloniale carrière.

Een Britse schooldirecteur stelde met wat zin voor overdrijving dat zelfs ‘veel jongens die de scholen schandalig onwetend, zonder talenkennis zouden verlaten […] voor wie de opwindende geschiedenis van hun voorouders een gesloten boek is, maar die een groot deel van hun tijd en gedachten spendeerden aan sport, onschatbare zaken meenamen: karakter, eerlijkheid en gemeenheid, gehoorzaamheid en moed.’

Het is dan ook geen toeval dat de Britten hun sporten meevoerden naar hun kolonies, waar de lokale bevolking ze vaak gretig overnam.

Kweekvijvers voor kolonialen

Ook de gewone lessen die de Britse elitaire jeugd op de privéscholen kreeg, stonden ten dienste van het imperialisme. Leerlingen werd een hoge dosis patriottisme ingepompt. De idealen die ze zich eigen maakten en de helden waarover ze hoorden vertellen in lessen geschiedenis moesten hen respect voor het Rijk bijbrengen. Symbolisch waren de wereldkaarten die overal aan de muren hingen met het Britse Rijk in vurig rood gekleurd.

Zelfs het vak Latijn dat de privéscholen uitgebreid onderrichtten, droeg bij tot een imperiale opvoeding. Het bracht de Britse elite in spe in contact met Latijnse stoïcijnse filosofen zoals Seneca en Marcus Aurelius. Het gedicht van Newbolt draagt niet toevallig een Latijnse titel. Die filosofische inzichten droegen bij tot de typisch Britse stiff upper lip, een houding van onverstoorbaarheid onder moeilijke omstandigheden en zelfbeheersing bij het uiten van emoties. Eigenschappen die zeer goed van pas kwamen bij het besturen van een wereldrijk ver van huis in een tropisch klimaat. Wat daarin uiteraard ook een rol speelde, was het feit dat de Britse jeugd in een kostschool, vaak een heel eind van huis, van jongs af aan zijn mannetje moest staan.

Het dagelijkse leven in de privéscholen stoomde de mannelijke jeugd namelijk evenzeer klaar voor een carrière in het uitgestrekte Britse Rijk. Het gemeenschappelijke leven in de strenge internaten bracht een heel eigen cultuur met zich mee. Die is tegenwoordig wereldwijd bekend door de Harry Potterfilms, waar enkele van die specifieke gewoonten geïmiteerd worden. Zo zorgde het ‘huissysteem’, waarbij de leerlingen werden onderverdeeld in verschillende groepen die vaak de naam kregen van bekende alumni, voor een vorm van interne competitie.

Op de Britse internaten werden de leefomstandigheden bewust Spartaans gehouden. Opnieuw zorgde de klassieke oudheid voor inspiratie. Naast de bijna militaristische discipline en de onderlinge competitie moesten zware lijfstraffen en koude douches de Britse jeugd stalen voor de levensomstandigheden in een koloniale carrière.

Soms hadden de omstandigheden wel wat weg van een gevangenisregime. Niet alle aspecten ervan waren even bevorderlijk voor een evenwichtige opvoeding. Hoewel het doel was om de teamgeest te bevorderen, leidde het voortdurende samenleven ook tot heel wat pesterijen en intriges. Die sfeer stoomde de handigste leerlingen klaar voor de politieke spelletjes in het koloniale systeem, zoals in India, waar Groot-Brittannië volgens het principe van ‘verdeel en heers’ bestuurde.

Privéscholen werden op die manier de kweekvijvers bij uitstek van het Britse Rijk, waar jongens uit de elite alle eigenschappen leerden die ze nodig hadden om te overleven in het spel zonder genade dat een koloniaal wereldrijk zonder onderbreken speelde.