Hoe gevaarlijk is Matteo Salvini? Een portret van een ‘bullebak’

Matteo Salvini, de hyperactieve radicaal-rechtse Italiaanse vicepremier en minister van Binnenlandse Zaken, speelt de hele Italiaanse politieke uit verband en creëert volgens velen een klimaat waarin racistisch geweld gedijt. Waar wil deze man naartoe?

Meer nog dan in andere landen is augustus in Italië de vakantiemaand bij uitstek. Het land draait dan op halve kracht: de meeste Italianen liggen aan het strand. Dat deden ook drie jongemannen, daags nadat ze vorige week een ei naar het hoofd hadden gegooid van Daisy Osakue, een Italiaanse atlete met Nigeriaanse roots. De getalenteerde discuswerpster kreeg een stukje eierschaal in haar oog, en even werd gevreesd voor haar deelname aan het EK atletiek in Berlijn. Toen de jongens nietsvermoedend terugkeerden van het strand merkten ze dat ze nationaal voorpaginanieuws en zelfs wereldnieuws waren geworden. Osakue vertelde naderhand op televisie dat ze in Italië weliswaar vaak verbaal racistisch geweld had meegemaakt, maar dat dit de allereerste fysieke agressie was.

In Italië noemt men Salvini weleens ‘de verdediger van de voorlaatsten’ in de samenleving – niet de laatsten, want dat zijn de migranten.

Nogal wat waarnemers zien een verband tussen de opruiende en volgens velen ronduit racistische uitlatingen, tweets en Facebook-posts van Matteo Salvini en het opflakkerende racisme.

Vanaf het strand nabij Milaan waar Salvini vakantie houdt, wuift hij zulke beschuldigingen op luchtige toon weg. Bij de daders van de aanval op Osakue zat ook de zoon van een lokaal politicus van de linkse Partito Democratico, benadrukt Salvini. Het ging volgens hem om een kwajongensstreek van fils à papa die werden gedreven door domheid, niet door racisme. Tussen haakjes: de minister van Binnenlandse Zaken werd in 1999 zelf veroordeeld tot 30 dagen voorwaardelijk wegens het gooien van een ei naar de toenmalige linkse premier Massimo D’Alema.

Maar er is wel degelijk iets gaande in Italië. De aanval op Daisy Osakue was volgens de kranten het elfde racistische incident in enkele maanden tijd. Niet lang daarvoor hadden Italianen even buiten Rome een 43-jarige Marokkaan die ze verkeerdelijk voor een inbreker hielden achtervolgd en zo hard in elkaar geslagen dat hij een paar dagen later in het ziekenhuis overleed.

Heel lang wordt in Italië bij zulke incidenten niet stilgestaan. De hele zomer al, en eigenlijk sinds het aantreden van de antisysteemregering van de Vijfsterrenbeweging (M5S) van Luigi Di Maio en de Lega van Matteo Salvini, verkeert het land in een permanente staat van opwinding, waar een nieuwe mediarel al snel de vorige verdringt. Eind vorige week deed een nauwe bondgenoot van Salvini, de ultraconservatieve minister van het Gezin Lorenzo Fontana (beide heren zijn vierkant tegen het homohuwelijk, in hun ogen deugt alleen het traditionele gezin) ook een duit in het zakje. ‘In een lange, reutelende Facebookpost zei hij onder meer dat de episodes van racistisch geweld die door de kranten breed worden uitgemeten, van het gooien van eieren tot het in elkaar meppen van migranten, allemaal het gevolg zijn van een groot internationaal complot van mensen die Italianen haten’, vertelt journaliste en Italiëkenner Andrea Vreede, die in Rome woont.

Matteo Salvini beheerst de kunst van het provoceren tot in de puntjes. Wie dacht dat het ministerschap hem zou temperen, komt bedrogen uit. Al maken kleren in zijn geval wel degelijk de man. Daarom is zijn ‘T-shirtstrategie’ – Salvini zweert sinds jaar en dag bij lelijke sweatshirts en polo’s – deze zomer zelfs voorwerp van ernstige politieke analyse. Via Twitter verstuurde Salvini namelijk een vakantiefoto van zichzelf terwijl hij in een bar aan het flipperen is, en een T-shirt draagt met het opschrift Offence best defence, dat heel populair is bij extreemrechtse, racistische hooligans. ‘Zijn boodschap is: ik steun dit’, zegt Andrea Vreede. ‘Maar Salvini is slim. Als hij erop wordt aangesproken, zegt hij: “Ik vond het gewoon een leuk T-shirt.”‘

Salvini zoekt constant de grenzen op en neemt dan weer wat gas terug. Maar hij weet als geen ander dat de voortdurende aanvallen van links hem in de ogen van veel Italianen een heldenstatus bezorgen. Een paar dagen voor de flipperkast-rel twitterde hij dan ook ‘ tanti nemici, tanto onore’ (‘zoveel vijanden, zoveel eer’), een uitspraak die vaak door Benito Mussolini werd gebezigd. De verontwaardiging bij de linkerzijde was groot: politieke tegenstanders waarschuwen al maanden voor een fascistisch reveil in Italië, met Salvini als grote roerganger.

Fascisme light

‘Historische vergelijkingen zijn zeker nuttig, maar je moet altijd voorzichtig zijn met het begrip “fascistisch”‘, waarschuwt de Nederlandse historicus Robin te Slaa, auteur van verscheidene publicaties over het fascisme. ‘Wat je wél objectief kunt constateren, is dat Salvini de rechtsstaat ondermijnt. Een basisprincipe van de democratische rechtsstaat is het gelijkheidsbeginsel. Aan dat beginsel wordt door hem getornd met zijn xenofobische en racistisch uitspraken, en dat is op zich al ernstig genoeg. Deze man hoort de rechtsstaat te vertegenwoordigen en te beschermen, niet de fundamenten ervan te ondergraven. Maar daar hoef je niet per se het etiket “fascistisch” op te plakken.’

De Lega is geen politieke erfgenaam van het historische fascisme noch van Mussolini, en partijleider Matteo Salvini streeft ook geen openlijk fascistische doeleinden na, maar het feit dat iemand in zijn positie nog maar flirt met het fascisme, vindt Te Slaa opmerkelijk genoeg. ‘Het dragen van extreemrechtse kleding, wat een deel van zijn electoraat aanspreekt, is toch verontrustend. In een goed functionerende democratie zou dat een ernstige smet op je reputatie als politicus moeten werpen. Misschien gebeurt dat niet uit onkunde: de afstand met de jaren dertig en veertig wordt steeds groter. Maar het is hoogst bedenkelijk als je als vicepremier van Italië flirt met een totalitaire beweging die verantwoordelijk was voor het einde van de democratie.’

De omgang in Italië met het fascisme is ook vandaag nog altijd problematisch. In tegenstelling tot Duitsland heeft Italië zijn oorlogsverleden nooit echt onder ogen willen zien. Veel Italianen koesteren een rooskleurige nostalgie ten opzichte van de periode van de Duce, toen het land zogezegd nog functioneerde en Italië aanzien had in de wereld. Ze vergeten daarbij de rassenwetten die 80 jaar geleden werden ingevoerd, en het verdwijnen van de politieke en burgerlijke vrijheden onder het fascisme.

Te Slaa: ‘Het fascisme was een revolutionaire beweging met utopisch doeleinden: een nieuwe, klassenoverstijgende, etnisch zo homogeen mogelijke samenleving, een totalitaire staat met een nieuwe politieke elite en uiteindelijk zelfs een nieuwe mens. Die doelen zijn niet aanwezig in de meeste rechts-populistische of extreemrechtse bewegingen.’ Maar dat Salvini het bruin bakt, staat voor Te Slaa buiten kijf. ‘Ik ben geen fan van (de Nederlandse populist) Geert Wilders, maar Wilders zal zich niet zo gauw op de NSB beroepen (de Nationaal-Socialistische Beweging, die in de Tweede Wereldoorlog met de Duitsers collaboreerde, nvdr.) beroepen. In dat opzicht gaat Salvini verder.’

Bij elk incident brult links “fascist!” Op het hysterische af. Die continue demonisering maakt Salvini alleen maar groter.

Er is in Italië een wet die de apologie van het fascisme en de verspreiding van fascistische propaganda verbiedt. Salvini en zijn partij willen die afschaffen, omdat links de wet zou misbruiken om tegenstanders de mond te snoeren. Al speelt het feit dat linkse partijen, intellectuelen en bewegingen er meteen het fascisme bijhalen Salvini natuurlijk in de kaart. ‘Bij alles wat iemand zegt dat niet helemaal volgens de links radicaal-chique norm is, brult links in Italië meteen “fascist!”. Op het hysterische af. Die continue demonisering maakt Salvini alleen maar groter. En alles wat hij op dit moment zegt of doet, slaat toch aan’, meent Italiëkenner Andrea Vreede.

En Salvini zegt en doet nogal wat. Hij verklaart ngo’s en humanitaire organisaties de oorlog. Hij sluit Italiaanse havens voor reddingsboten met migranten. Hij laat Roma-kampen ontruimen en wil een inventaris maken van alle op het grondgebied verblijvende Roma. Hij maakt geld vrij om strandventers – veelal Afrikaanse migranten – te verjagen onder het motto ‘veilige stranden’. Hij sluit een akkoord met Libië over de pushback van migranten. Hij vermindert de steun aan asielzoekers. En hij werkt aan een soepeler wet op wettige zelfverdediging, zodat de Italianen gewapenderhand hun eigendom kunnen verdedigen tegen inbrekers. Elk crimineel feit waarbij een migrant is betrokken, wordt door Salvini op sociale media uitgebreid voor het voetlicht gebracht en verbolgen becommentarieerd.

De onophoudelijke nieuwsstroom rondom zijn persoon legt Salvini geen windeieren. De Lega, die 17 procent behaalde bij de nationale verkiezingen van 4 maart (2 procentpunt meer dan de rechtse bondgenoot Forza Italia van Silvio Berlusconi) staat nu op bijna 30 procent in de peilingen. Salvini is op dit moment met voorsprong Italiës meest geliefde politicus. Volgens recente peilingen is meer dan 70 procent van de Italianen het eens met zijn forse migratiebeleid.

Kameleon

‘Iedereen heeft hem onderschat’, zegt Alessandro Madron, journalist van de krant Il Fatto Quotidiano en coauteur van Matteo Salvini #ilMilitante, een politieke biografie van Salvini. ‘Hij blijft uiteraard een vechtersbaas, maar hij is ook een uiterst behendig politicus gebleken.’

Toen Matteo Salvini in 2013 het roer overnam van de historische Lega Nord-leider Umberto Bossi was de partij door corruptieschandalen op sterven na dood en nog goed voor 4 procent van de stemmen. Salvini transformeerde de separatistische Lega Nord, die ijverde voor de afscheiding van Noord-Italië van het potverterende Zuid-Italië, tot een nationalistische, radicaal-rechtse partij, die zich voortaan zou kanten tegen migranten, de islam, Europa en de globalisering. De groene kleur van de separatisten werd vervangen door blauw, de politieke kleur van de fascisten en de ultranationalisten. Toen Salvini enkele maanden voor de parlementsverkiezingen de partij omdoopte tot Lega en in het centrum en het zuiden van Italië ‘Noi con Salvini’-lijsten (‘wij met Salvini’) indiende, voorspelden de politieke waarnemers dat het niets zou worden met die nationale Lega. Dat pakte anders uit.

‘Salvini sluit ook slimme allianties met partners die hij eerst gebruikt om hogerop te klimmen en daarna leegzuigt’, zegt Alessandro Madron. Intussen is Salvini en niet langer Berlusconi de onbetwiste leider van rechts Italië. Ook de Vijfsterrenbeweging, die op verkiezingsavond met 32 procent bijna dubbel zo groot was als de Lega, staat volledig in zijn schaduw. En de partijloze premier Giuseppe Conte lijkt niet meer dan een politieke marionet, want in de feiten is Salvini volgens velen de echte premier van Italië.

Meestal houden ook Italiaanse ministers van Binnenlandse Zaken een low profile, maar dat geldt niet voor Salvini, voor wie de verkiezingscampagne kennelijk nooit ophoudt. Op zondag 10 juni, toen een deel van de Italianen voor gemeenteraadsverkiezingen naar de stembus moest en nationale Italiaanse politici daarom een communicatiestilte in acht namen, lokte Salvini een frontale botsing met Europa uit door zijn weigering om een reddingsschip met 629 migranten aan boord in een Italiaanse haven te laten aanmeren. Andrea Vreede: ‘Salvini is inderdaad permanent op campagne. Hij heeft dan ook een hoger doel: de Lega zó groot laten worden dat hij met een paar kleine partijen de verkiezingen kan winnen en premier kan worden.’

De sleutels van zijn succes liggen volgens Alessandro Madron in zijn ‘directe en heldere’ communicatie. ‘Hij is heel sterk in het vatten van de tijdgeest en begrijpt wat leeft bij de bevolking, een gave die hij gedurende twintig jaar heeft ontwikkeld en verfijnd, op straat, achter de microfoon van partijradio Padania, op lokale markten en in noodlijdende fabrieken. Daarom geldt Salvini vandaag als de kampioen van de gewone Italiaan.’

Salvini’s propagandamachine op sociale media draait overuren. Op Facebook post hij soms meerdere keren per dag foto’s en zelfgemaakte smartphonefilmpjes, waarin hij nu eens de actualiteit becommentarieert en politieke tegenstanders onderuit haalt, dan weer persoonlijke dingen deelt. Zo zie je hem op het strand met zijn vriendin Elisa Esuardi, een gewezen fotomodel en televisiepresentatrice. Of hij post een zonsopgang en wenst zijn vrienden een mooie dag. Om ook de gematigde kiezer niet van zich te vervreemden en de lachers op zijn hand te krijgen, eindigen zijn uithalen tegen politieke vijanden vaak met ‘baci’, kussen van Matteo.

Vaak ook lijfelijk. Salvini dweilt pleinen en eetfestijnen af, waar hij zijn aanhangers knuffelt en poseert in eindeloze selfiesessies. ‘Hij past zich als een kameleon aan zijn gezelschap aan’, zegt Alessandro Madron. ‘Hij is een visser bij de vissers en een zakenman bij zakenmensen, en altijd doet hij zich bescheiden voor. Hij vertelt over zijn zwakheden, hij laat zijn overtollige kilo’s zien op het strand. Daarmee wil hij zeggen: Italianen, ik ben net zoals jullie.’

Salvini is in zijn twee decennia in de politiek ook extreem lenig gebleken in zijn standpunten. ‘Meer dan enig ander politicus in Italië is hij bereid om zijn ideeën te veranderen, zelfs radicaal, om zijn doel te bereiken’, zegt Madron. Of het nu gaat over de euro – nu eens gematigd vóór, dan weer radicaal tegen – of over het bestaansrecht van de Italiaanse Republiek.

Zijn aanhangers noemen hem liefkozend Il Capitano, de kapitein van het schip. ‘Salvini is ook een leidersfiguur, maar zeker geen Duce’, lacht Andrea Vreede. ‘Wel is hij een uiterst gewiekst en doortrapt politicus, die provoceert op een heel interessante, subtiele en akelige manier.’

Gezond verstand

Salvini werd in 1973 in Milaan geboren als zoon van een bedrijfsleider en een huisvrouw. Zijn universitaire studie maakte hij nooit af. Al op zijn twintigste werd hij gemeenteraadslid in Milaan. Niet veel later was hij kandidaat voor Parlamento Padano, een orgaan van de Lega Nord, namens de door hem opgerichte ‘communisten van Padania’. En hoewel hij vandaag tot de uiterst rechtse zijde van het spectrum wordt gerekend, ziet hij zichzelf als linkser dan veel socialisten.

In Italië noemt men Salvini weleens ‘de verdediger van de voorlaatsten’ in de samenleving. Niet van de laatsten, want dat zijn de migranten, wel van de Italianen die werkloos zijn of die de voorbije jaren hun levensstandaard hebben zien dalen, en van de gepensioneerden die met een klein pensioen moeten zien rond te komen. Terwijl illegale migranten zodra ze een voet aan wal zetten volgens Salvini ‘rijkelijk in de watten worden gelegd’, kunnen miljoenen Italianen zich geen vakantie veroorloven. Daar belooft hij paal en perk aan te stellen, hij wil Italië ook van de budgettaire dictaten uit Brussel verlossen, en de Italianen hun waardigheid teruggeven.

‘Alleen: hij lost problemen op die er niet zijn’, zegt biograaf Alessandro Madron. ‘De migratiestroom naar Italië is tot stilstand gekomen, en dat ligt níét aan hem maar aan de vorige regering en een aantal oorzaken die niets met hem te maken hebben.’ Van de ‘invasie’ van migranten waartegen Salvini permanent fulmineert, is in Italië allang geen sprake meer.

Toch krijgt Salvini nauwelijks tegenwind. Een deel van de Vijfsterrenbeweging lijkt ongelukkig met de xenofobische uitspraken en de alomtegenwoordigheid van de minister van Binnenlandse Zaken, maar partijleider Luigi di Maio houdt zijn mond om de regering niet in gevaar te brengen. De linkse oppositie is dramatisch verdeeld en hangt in de touwen, en het is onduidelijk of de bijna 82-jarige Silvio Berlusconi nog iets kan verzinnen om niet helemaal door Salvini te worden weggeveegd.

‘Io non mollo’ – ‘ik geef niet toe’, geen centimeter, geen millimeter – is een populaire catchphrase van Salvini, die in zijn harde migratiestandpunten ook vaak verwijst naar ‘het gezond verstand’. Veel Italianen zijn het daarin met hem eens. ‘Oók mensen die vroeger links stemden’, zegt Andrea Vreede. ‘Zij vinden hem misschien wat brutaal, maar zeggen ook: hij heeft gelijk, er zijn te veel migranten. Eigenlijk heeft Italië helemaal niet zoveel migranten, maar ze lopen wel allemaal op straat rond en kunnen niets doen terwijl ze wachten op hun asielprocedure. Ze staan overal, bij de supermarkt bijvoorbeeld, om geld te bedelen, en kleine dorpen moeten soms meer migranten opvangen dan er inwoners zijn. Dat heeft veel kwaad bloed gezet. Bovendien heeft de EU Italië jarenlang echt in de steek gelaten. Europa heeft méé deze sfeer veroorzaakt.’

Vijf of tien jaar geleden hoorde je in Italië geen racistische uitlatingen zoals vandaag aan de toog of in de rij van het postkantoor

Door dat alles hangt er in het land een sfeer waarin de tolerantie tegenover vreemdelingen zienderogen afneemt. Salvini roept niet openlijk op tot geweld, maar creëert mee een klimaat waarin dat steeds acceptabeler wordt.

‘Ik denk niet dat er nu een racistisch spook door Italië waart’, zegt Vreede. ‘De media focussen ontzettend op incidenten. Alles is plots een racistisch incident, ook als het dat misschien niet is. Maar ik heb wel het gevoel dat sommige mensen vreemdelingenhaat voelen, en die zijn er misschien best veel in Italië. Net als mensen die gewoon weinig hersens en veel geweld in hun lijf hebben. Zij voelen zich door de uitspraken, tweets en filmpjes van Salvini gerechtvaardigd om hun haat de vrije loop te laten. Salvini heeft een rem weggehaald.’

Alessandro Madron is het daarmee eens: ‘Vijf of tien jaar geleden hoorde je in Italië geen racistische uitlatingen zoals vandaag aan de toog of in de rij van het postkantoor.’ Is Salvini gevaarlijk, vraag ik hem voorzichtig. Madron: ‘Ja. Ik ken en volg hem al heel lang. Een kerel met humor, waarmee je gerust een glas wilt drinken. Maar hij is een bullebak, een gevaar voor zichzelf en voor de anderen.’

Internationaal is Salvini een bewonderaar van Vladimir Poetin en Donald Trump. Op Europees vlak heeft hij een goede verstandhouding met Marine Le Pen van het Rassemblement National (voorheen Front National), de Oostenrijkse FPÖ, de Nederlandse PVV, het Duitse AfD en het Vlaams Belang, waarmee de Lega in het Europees Parlement de rechts-populistische fractie ‘Europa van Naties en Vrijheid’ vormt. De Europese verkiezingen van 2019 worden voor de toekomst van Europa en Italië sowieso een cruciaal moment. ‘Ik denk dat Salvini de Vijfsterrenbeweging gebruikt om te kijken hoe groot hij kan worden, en dat hij dat zal aftasten bij de Europese verkiezingen van volgend jaar,’ meent Andrea Vreede. ‘Niet veel mensen gaan dan stemmen, want Europa is in Italië immens onpopulair, maar aan de hand van die verkiezingen kan hij zien hoe het gaat met zijn partij. Als het hem heel erg voor de wind gaat, zou hij de regering kunnen laten vallen. Dan gaan we naar nieuwe verkiezingen, en dan wordt Salvini knetterend de nieuwe premier.’

Intussen vertraagt de Italiaanse economische groei alweer, en stijgt de zogenaamde spread met Duitsland, het verschil in rendement op staatspapier met een looptijd van tien jaar, omdat de financiële markten zich ernstig zorgen maken over de houdbaarheid van de Italiaanse overheidsschuld. De economische plannen van Matteo Salvini, van een pensioenhervorming tot een vlaktaks, zouden 42 miljard euro gaan kosten, twee keer meer dan aanvankelijk berekend. Na de clash over de opvang van migranten moet dat nieuws pas écht de alarmbellen in Europa doen afgaan.