Hoe fake news over uranium uit Niger ook Vlaanderen bereikte

Coupplegers die aankondigen dat ze geen uranium meer willen leveren aan Frankrijk? Het bericht was verzonnen, en toch zorgde het voor ongerustheid. Hoe bereikt zulk nepnieuws ons land?

‘Persoonlijk lijkt het mij geen slecht moment om een vast energiecontract aan te gaan’, schreef een Vlaamse vrouw begin deze maand op Twitter. Enkele uren later voegde ze eraan toe dat ze dat nieuwe vaste contract daadwerkelijk prompt had laten regelen. De concrete aanleiding? Een virale tweet over Niger, een land dat de meeste mensen niet op een kaart zouden kunnen aanwijzen, als ze het al weten te onderscheiden van buurland Nigeria. Enkele dagen na de coup van de presidentiële garde tegen de verkozen Nigerese president Mohamed Bazoum beweerde het Twitterprofiel Africa Archives namelijk stellig: ‘Het militaire regime in Niger heeft, met onmiddellijke ingang, de export van uranium naar Frankrijk verboden. Meer dan 50 procent van het uraniumerts ontgonnen in Niger wordt gebruikt voor het bevoorraden van Franse kerncentrales. […] In Frankrijk wordt een op de drie lampen aangedreven door uranium uit Niger.’

Bellen we het best allemaal onze energieleverancier? Toch maar niet: dat de putschisten in Niger de uraniumexport naar Frankrijk zouden hebben opgeschort, bleek helemaal verzonnen. Daarover was geen statement van de junta terug te vinden, en het Franse mijnbedrijf dat het uranium in Niger ontgint, reageerde dat het werk er gewoon verderging. Bovendien vertegenwoordigt uranium uit Niger slechts 15 procent van alle Franse aankopen op de wereldmarkt, en heeft het land natuurlijk ook stocks voorhanden. Op korte termijn kan het effect op de energieprijzen dan ook alleen maar beperkt zijn.

Breaking news!

Hoe komt het dan dat zulke berichten toch viraal gaan? Dat ligt aan een combinatie van factoren. Grote gebeurtenissen – aanslagen, oorlogen, staatsgrepen, verkiezingen of natuurrampen – zijn altijd kwetsbaarder voor desinformatie. Vooral op Twitter, het platform dat nieuwe eigenaar Elon Musk recent heeft omgedoopt tot ‘X’, wemelt het van profielen die beweren breaking news te brengen, heet van de naald. De verspreide informatie klopt lang niet altijd, maar het is een businessmodel dat werkt: de tweet van Africa Archives – en bijna identieke berichten van profielen met namen als AfricaFactsZone – werd miljoenen keren bekeken.

Het bericht werd vermeld in onder meer Financial Times, The Economist en De Standaard.

Eén zinnetje in het bijzonder kwam steeds terug: ‘Uranium uit Niger zorgt ervoor dat een op de drie lampen in Frankrijk brandt.’ Dat werd als een mantra herhaald om op de impact van uraniumexport uit Niger te wijzen, meestal gekoppeld aan het hoge percentage van de Nigerese bevolking dat géén toegang heeft tot elektriciteit. Het bleek een citaat van een Nigerese middenveldorganisatie uit een tien jaar oud persbericht van Oxfam. In 2013 was er protest ontstaan naar aanleiding van de heronderhandeling van het uraniumcontract tussen de Nigerese overheid en een Frans mijnbedrijf. Maar sindsdien is de import van uranium in Frankrijk – en in heel wat andere landen – stilaan verschoven naar leveranciers uit Centraal-Azië, zoals Kazachstan en Oezbekistan. De productie in Niger zelf is het voorbije decennium gehalveerd.

Maar het volstaat niet om te wijzen naar Twittermedia die meer geïnteresseerd zijn in clicks en likes dan in de waarheid. Ook heel wat gevestigde mediahuizen brachten het bericht dat de uraniumexport naar Frankrijk daadwerkelijk opgeschort was. Het verscheen in stukken van Financial Times en de BBC (die het later rechtzetten), de Afrika-expert van The Economist tweette erover, en bij ons dook het op in een artikel van De Standaard.

Geopolitiek

De eventuele geloofwaardigheid van nepnieuws kan helpen bij de verspreiding ervan. Het bericht over Nigerees uranium sloot nauw aan bij de verwachtingen, speculaties, vrees of zelfs wens van heel wat mensen. Nigerees uranium wordt ontgonnen door Orano, een bedrijf waarvan de Franse staat meerderheidsaandeelhouder is. Nadat enkele westerse overheden na de coup hun ontwikkelingshulp en andere steunmechanismes aan Niger op pauze hadden gezet, klonk op sociale media al de oproep om als ‘revanche’ de uraniumleveringen op te schorten. Eén iemand die verzon dat dat ook daadwerkelijk gebeurd was, volstond om het bericht viraal te laten gaan.

Maar de belangrijkste reden voor het virale uraniumverhaal is dat zowel westerse internetgebruikers als journalisten nieuwsberichten vooral bekijken door de lens van de eigen geopolitieke bezorgdheden en preoccupaties. Het afzetten van de Nigerese president werd vooral geduid in het kader van drie grote onderwerpen die de sociale media sowieso geregeld in brand zetten: kernenergie, Rusland en migratie.

Tegenstanders van kernenergie benadrukten graag dat Niger op Europees vlak een belangrijke leverancier van uranium is. Het Franse groene parlementslid Sandrine Rousseau wees er bijvoorbeeld fijntjes op dat energieonafhankelijkheid, net zoals met gas, ook met uranium moeilijk wordt. De berichten uit Niger waren ook koren op de molen van twee kampen die alle wereldgebeurtenissen bekijken door het prisma van ‘Rusland vs. het Westen’. Kort na de staatsgreep waren in de hoofdstad Niamey een aantal burgers op straat gekomen om het nieuwe regime te steunen met Russische vlaggen en pancartes waarop ‘Weg met Frankrijk’ stond. De Sahelregio is inderdaad een gebied waar Rusland via propaganda en desinformatie poogt om de bevolking op te hitsen tegen het ‘neokoloniale’ Westen. De staatsgreep in Niger werd recent nog voorafgegaan door coups in Mali (2020), Tsjaad, Guinee en Soedan (2021) en Burkina Faso (2022). Rusland duikt telkens gretig in het vacuüm dat ontstaat wanneer westerse mogendheden hun militaire of ontwikkelingshulp opschorten, bijvoorbeeld doordat de militaire overheden contracten afsluiten met het Wagner-huurlingenleger.

Journalisten bekijken nieuwsberichten door de lens van de eigen geopolitieke bezorgdheden.

Buffer

Nu is het gevoel dat Frankrijk, ook na de dekolonisatie, Niger en andere ex-kolonies in West-Afrika beschouwd heeft als een wingewest voor grondstoffenextractie en lucratieve contracten voor Franse bedrijven, is niet helemaal uit de lucht gegrepen. Ook de Europese ontwikkelingshulp en militaire steun aan het land is gemotiveerd door meer dan louter altruïsme. Een groot deel van het geld dat naar Niger stroomt, is bedoeld om de Nigerese staat en bevolking te wapenen tegen oprukkende jihadistische milities en als buffer tegen migratie naar Europa. Het land werd beschouwd als een baken van relatieve stabiliteit in een regio waar instabiliteit gelijkstaat aan migratiebewegingen naar het noorden.

De internationale uraniumprijs steeg licht in de nasleep van de coup. Zal het nieuwe regime in Niger levensvatbaar blijken? Zal er daadwerkelijk iets veranderen aan de manier waarop het land uranium exporteert? Dat valt nog te bezien. Ondertussen laat u persoonlijke beslissingen, zoals uw energiecontract, beter niet afhangen van onbevestigde informatie uit virale tweets.