Toen schrijver Abdulrazak Gurnah deze maand de Nobelprijs voor Literatuur kreeg, slaagde een beruchte Italiaanse vervalser er voor de zoveelste keer in om met een nepprofiel op Twitter wereldwijd journalisten te misleiden.
Iedere week zoekt Knack naar misleidende informatie op het internet.
De krant Il Giornale in Italië, het Argentijnse boulevardblad Gente, een onlineartikel op VRT NWS, een tweet van BBC Africa , en zelfs de officiële berichten van belangrijke persagentschappen als Reuters en DPA: stuk voor stuk verwezen ze op 7 oktober naar onderstaande tweet, zogezegd verstuurd door Abdulrazak Gurnah. De Tanzaniaanse schrijver was kort voordien aangekondigd als nieuwste winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur. Het was al een tijd geleden dat er nog eens een Afrikaanse schrijver was bekroond, dus een opdracht aan dat continent en zijn bewoners leek een mooi sentiment.
Maar: Abdulrazak Gurnah heeft helemaal geen profiel op Twitter. Dat bevestigde ook zijn uitgeverij Bloomsbury enkele dagen later. De tweet was fake, en net als in het verleden wezen de onlinebroodkruimels al snel in de richting van een beruchte Italiaanse grappenmaker en vervalser: Tommaso Debenedetti. Wat motiveert die man precies?
Dalai lama
Debenedetti begon zijn carrière als vervalser meer dan twintig jaar geleden. Aan enkele lokale en nationale Italiaanse media verkocht hij tientallen volledig gefabriceerde interviews met allerlei internationale beroemdheden. Het ging dan bijvoorbeeld om bekende Amerikaanse schrijvers als Gore Vidal en Philip Roth, maar ook om gesprekken met de dalai lama, Michaïl Gorbatsjov of Joseph Ratzinger. Het bedrog kwam uit toen een Italiaanse journaliste aan Roth een vraag stelde over een bepaalde uitspraak die hij eerder had gedaan in zo’n verzonnen Debenedetti-interview.
Debenedetti maakte zich vervolgens bekend en gaf in 2010 een interview aan de Spaanse krant El País. Het stuk is vergezeld van een van de schaarse foto’s van de man: met wit hemd, halflange haren, zelfverzekerde oogopslag en gekruiste armen poseert hij voor de camera. Debenedetti zou, zo zegt hij, leraar geschiedenis zijn in Rome en beroept zich op familiebanden met de schrijver Antonio Debenedetti en diens vader, de literaire criticus Giacomo Debenedetti. Of daar iets van klopt, is natuurlijk maar de vraag. Hij beweerde amper te zijn betaald voor zijn werk, en vooral te handelen uit een verlangen om aan te tonen dat de pers onvoldoende haar bronnen checkt.
Benedetti’s hoaxes bewijzen helaas hun nut: ze illustreren dat media hun bronnen te weinig checken.
Nadat zijn journalistieke vervalsingen waren ontdekt, verlegde Debenedetti zijn actieterrein naar het internet. Zo stuurde hij in naam van de Italiaanse schrijver Umberto Eco een e-mail naar de International Herald Tribune, om zich te kanten tegen de oorlog in Libië. De krant drukte die lezersbrief af zonder te controleren of hij echt van Eco kwam. De voorbije tien jaar is Debenedetti voornamelijk actief op Twitter, en zijn hoaxes zijn daar zorgwekkend succcesvol.
Jean-Claude Van Damme
Het procedé is steeds hetzelfde. Debenedetti maakt een vals Twitterprofiel aan – van literaire auteurs, maar ook van regeringsleiders en presidenten – en begint een hele rist journalisten te volgen, in de hoop dat ze het profiel gaan terugvolgen. Vervolgens lanceert hij allerlei verzonnen berichten, met een opvallende voorkeur voor valse overlijdensberichten. ‘Op Twitter kun je er zeker van zijn dat mensen je zullen volgen, en het wordt gebruikt als een realtimebron van informatie, zonder checks’, vertelde Debenedetti in 2012 aan The Guardian.
En inderdaad: het is ongelofelijk hoe vaak het lukt om met valse tweets en valse Twitterprofielen de media te halen. In 2016 kondigde USA Today bijvoorbeeld het overlijden van schrijver Cormac McCarthy aan, louter op basis van een valse tweet van Debenedetti. McCarthy leeft nog steeds. En ook in ons land sloeg Debenedetti al toe. Een jaar geleden maakte hij een vals profiel aan van de Nederlandse uitgeverij Xander, dat de vertalingen van schrijfster Amélie Nothomb uitgeeft. Op Twitter kondigde de uitgeverij zogezegd het plotse overlijden van Nothomb aan. Verschillende Vlaamse kranten namen dat bericht zomaar over op hun website en moesten het met schaamrood op de wangen weer rechtzetten.
Enkele dagen voordien, bij het aantreden van de nieuwe regering-De Croo, stond datzelfde profiel nog op de naam van minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden. (De naam en schermfoto van een Twitterprofiel veranderen kan heel eenvoudig.) Hoewel Verlinden al jaren voordien een eigen Twitteraccount had aangemaakt, waren heel wat Belgische journalisten Debenedetti’s valse profiel van Verlinden beginnen te volgen, zeker nadat ook CD&V-voorzitter Joachim Coens en het officiële CD&V-partijaccount de foute profielnaam hadden vermeld in hun tweets. Nadat ‘Verlinden’ het overlijden van acteur Jean-Claude Van Damme had aangekondigd, openbaarde het zich als een hoax van Debenedetti en veranderde het van naam. En zo volgen de naamsveranderingen elkaar op, tot Twitter er genoeg van had en het profiel opschortte. In interviews vertelde Debenedetti dat hij soms tot tien profielen tegelijk beheert.
De recente Twitterhoax rond Abdulrazak Gurnah volgde hetzelfde procedé. Het bewuste profiel bestond al een aantal maanden en had al diverse naamsveranderingen achter de rug. Kort voor de aankondiging van de Nobelprijs stond het nog op naam van de Franse schrijfster Annie Ernaux. Een tweet waarin ‘Ernaux’ aankondigde dat zij de winnares van de Nobelprijs was, ging al een eerste keer viraal op Twitter voordat werd ontdekt dat het bericht niet klopte. Eenmaal bekendgemaakt dat Gurnah de eigenlijke winnaar was, volgde een nieuwe naamsverandering en de opdracht aan ‘Afrika en alle Afrikanen’. En een dag later kondigde ‘Gurnah’ nog aan dat de Nigeriaanse auteur Wole Soyinka was overleden – Soyinka won in 1986 zelf de Nobelprijs. Ook hij leeft nog.
Pino
Zijn de recente Twitterhoaxes wel echt het werk van Debenedetti? Telkens wanneer een vals profiel ontmaskerd wordt, volgt een tweet waarin hij de verantwoordelijkheid opeist, maar die bevat afwisselende spellingen van zijn voornaam. Maar in de periodes waarin de Twitterprofielen niet actief zijn onder de valse identiteit van beroemdheden, dragen ze meestal een naam die begint met ‘Pino’ en hebben ze als profielfoto vage beelden die lijken te zijn genomen in een klein bakkerijtje. Misschien is Debenedetti dus wel nagevolgd door een bewonderaar of is – in een ironische twist – ook zijn identiteit gestolen.
Maar of het nu om Debenedetti zelf gaat of om een copycat, het fenomeen stelt de pers voor enkele dilemma’s. Gaat het om een held die de zwaktes van de nieuwsmedia in het digitale tijdperk blootlegt? Een ordinaire oplichter die betrapt werd, en die nu zijn vervalsingen probeert voor te stellen als mediakritiek? Of gewoon een ergerlijke trol die bijdraagt aan het onoverzichtelijke kluwen aan nepnieuws op het internet? In ieder geval, zolang er journalisten in de – nochtans makkelijk te herkennen vervalsingen – blijven trappen, kan de pers Debenedetti moeilijk veel verwijten. Als een waarschuwingslampje voor verslappende bronnenkritiek bij de media bewijzen Debenedetti’s hoaxes helaas nog geregeld hun nut.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
