Hoe een Colombiaanse journalist een onderzoek naar milieumisdrijven bekocht met zijn leven

Op 16 oktober 2022 werd de Colombiaanse journalist Rafael Moreno vermoord. Kort daarvoor had hij zijn gevaarlijke onderzoek naar de illegale ontginning van een rivierdal in Colombia gedeeld met journalistenconsortium Forbidden Stories. Die zette Moreno’s speurtocht voort en publiceert nu – een jaar na zijn dood – de bevindingen.

‘De stem van het volk.’ Zo stond Rafael Moreno bekend bij de lokale bevolking van de Noord-Colombiaanse regio Córdoba. De Colombiaanse journalist liet zich niet intimideren: ondanks aanhoudende bedreigingen bleef hij corruptie en milieumisdrijven in zijn regio onderzoeken. Maar Moreno voelde dat de grond hem te heet werd onder de voeten. Een jaar geleden nam hij contact op met Forbidden Stories, het internationale journalistencollectief dat onder meer onthulde hoe Pegasus-spyware massaal wordt ingezet tegen journalisten en mensenrechtenactivisten.

Eén telefoontje. Negen dagen later: drie kogels

Om de meest gevoelige informatie van bedreigde journalisten te beschermen, heeft Forbidden Stories het Safebox Network ontworpen. Met dat systeem kunnen journalisten hun gevoelige info op een veilige manier delen. Als er dan iets met hen gebeurt – moord, ontvoering, detentie – kunnen andere journalisten het gevaarlijke graafwerk voortzetten. Dat is ook de hele filosofie van Forbidden Stories, waar Knack regelmatig mee samenwerkt: ‘Je kunt een journalist vermoorden, maar niet zijn verhaal.’

Begin oktober 2022 had Forbidden Stories, dat kantoor houdt in Parijs, telefonisch contact met Moreno in San José de Uré. Hij had er ontdekt dat bedrijven grondstoffen uit het rivierdal van de Uré-rivier ontgonnen zonder de nodige vergunningen. Illegale exploitatie dus.

Precies negen dagen na het telefoontje werd Moreno in Colombia vermoord. De huurmoordenaar vuurde drie keer, Moreno was op slag dood. Vandaag publiceren we voor het eerst de foto’s van de moordenaar. Want het onderzoek naar de moord lijkt in Colombia te zijn vastgelopen. Er is nog altijd niemand aangehouden.

Vriendjespolitiek

De dag na de moord op Moreno lanceerden Forbidden Stories en zijn mediapartners een samenwerking met 30 journalisten om het werk van Moreno voort te zetten. In april publiceerden we het eerste luik van dat onderzoek. We onthulden een systeem van vriendjespolitiek in de regio Córdoba bij het toekennen van overheidscontracten ter waarde van meer dan 3 miljoen euro. Een dozijn zakenmensen die dicht stonden bij de regerende Duque-clan, rijfde in zes jaar tijd liefst 99 contracten binnen.

Vandaag publiceren we het tweede luik van het onderzoek. Aan de hand van documenten en getuigenissen kunnen we Moreno’s hypothese bevestigen dat er inderdaad op illegale manier grondstoffen zijn ontgonnen uit het San José de Uré-rivierdal. Daarbij komen verschillende hooggeplaatste politici uit de Córdoba-regio in beeld.

Illegale zandwinning

In januari 2020 bezocht Moreno San José de Uré, een gemeente met bijna 15.000 inwoners aan de voet van het natuurpark Paramillo in het noorden van Colombia. Het gros van de bevolking leeft er van landbouw en visserij, maar Moreno was er om verslag uit te brengen over de toerisme-industrie. Het is een gevaarlijke plek. Zo werden er in 2019 liefst 62 moorden gepleegd. San José de Uré wordt gecontroleerd door de zogenoemde Clan del Golfo, een van de meest gevreesde gewapende groepen van Colombia, die verantwoordelijk is voor de meeste misdaden in de regio.

Twee jaar na Moreno’s bezoek kreeg hij tips van plaatselijke bewoners: in de gemeente zouden illegale zandwinningen plaatsvinden. Moreno trok op onderzoek uit. Hij reisde verschillende keren langs de plaatselijke rivier, interviewde de lokale bevolking en filmde het onophoudelijke vrachtwagenverkeer. Trucks volgeladen met zand uit het stroomgebied van de rivier reden af en aan.

‘Dag en nacht zijn een handvol graafmachines aan het werk [om grondstoffen uit de rivier te halen]. Het is een ramp’, zei Moreno tijdens zijn laatste gesprek met Forbidden Stories. ‘Ze richten onherstelbare schade aan in het stroomgebied, dat deel uitmaakt van het culturele en natuurlijke erfgoed van onze regio.’

Graafmachines beschadigden de rivier en veranderden de oevers in een bouwput. Moreno en zijn collega’s legden alles vast op beelden, die ze verspreidden via sociale media.

Forbidden Stories en zijn mediapartners namen opnieuw contact op met de lokale bevolking. Die bevestigt dat de rivier – een cruciale bron van inkomsten en voedsel voor de vissers en boeren in de regio – inmiddels helemaal is vervuild.

‘We gaan je vermoorden en verbranden’

Tijdens zijn onderzoek raakte Moreno ervan overtuigd dat het mengsel van rotsen en zand uit de Uré-rivier werd gebruikt om wegen rond de gemeente aan te leggen. Zijn hypothese? Een aantal bedrijven die betrokken waren bij die werken konden dankzij het materiaal uit de rivier hun eigen bouwkosten drukken. Moreno vroeg daarover via de officiële weg overheidsdocumenten aan bij de gemeente San José de Uré en bij het regionale milieubeheerorgaan CVS.

In oktober 2022 dienden Moreno en een collega ook een strafklacht in bij het parket in Córdoba. Ze klaagden de ‘illegale exploitatie van minerale afzettingen en andere materialen’ aan en eisten een dringend onderzoek ‘om het milieu, de overheidsfinanciën, de gezondheid en de verkeersveiligheid van de inwoners van de gemeente San José de Uré te beschermen’.

Ook Moreno’s neef Yamir Pico en Moreno’s vriend Walter Álvarez werkten destijds mee aan het onderzoek. In mei 2023 werd Pico door twee huurmoordenaars met de dood bedreigd in zijn appartement in Montelíbano, een stad in Córdoba. Hij sloeg meteen op de vlucht en woont nu in de VS. Drie maanden later werd Álvarez’ oudste zoon vermoord in de stad Salgar (departement Antioquia), waar hij zijn moeder bezocht. In september 2023 later ontving Álvarez een whatsapp van een onbekend nummer. ‘Je zult binnenkort Rafael Moreno gezelschap houden. Jij en je lijfwachten. We gaan je vermoorden en verbranden.’

Géén toeval

Forbidden Stories nam contact op met Custodio Acosta Urzola, de burgemeester van San José de Uré. Uit zijn info blijkt dat Urzola in 2021 en 2022 een reeks contracten ondertekende met verschillende bedrijven die gespecialiseerd zijn in openbare werken. Ze moesten wegen aanleggen of verbeteren om de kleine, geïsoleerde gemeenschap beter te ontsluiten. Het ging om 20 contracten met een totale waarde van omgerekend 15 miljoen euro.

Consorcio Versalles, een lokaal bouwbedrijf, had van de gemeente San José de Uré de opdracht gekregen om ‘een toegangsweg te verbeteren door de aanleg van een hydraulische betonnen overkapping’, zo staat in het contract. Maar voor Rafael Moreno en zijn collega’s was de geringe afstand tussen de locatie van extractie en die van wegaanleg geen toeval. In verschillende onlineberichten beschuldigden ze Consortio Versalles van ‘milieumisdrijven’.

Een maand na de moord op Moreno stelde het regionale milieubeheerorgaan CVS een onderzoek in en stuurde het een team ter plaatse. De resultaten van het onderzoek bleven tot nu toe intern, maar onze mediapartner Cuestión Pública kon de hand leggen op het onderzoeksrapport van februari 2023. Dat bevestigt de bevindingen van Moreno – de illegale ontginning en milieuschade – en legt de verantwoordelijkheid bij Consortio Versalles.

CVS startte een administratief onderzoek tegen de gemeente San José de Uré en tegen Consorcio Versalles. Het bedrijf reageerde niet op onze verzoeken om commentaar in het kader van wederhoor.

Volgens verschillende bronnen is Consorcio Versalles maar een van de vele bedrijven die illegaal grondstoffen uit de rivier haalden. In plaats van gecertificeerde bouwmaterialen aan te kopen, zouden de bedrijven deals sluiten met lokale politici om gratis – en zonder vergunning – grondstoffen te ontginnen. Het geld dat op die manier wordt uitgespaard, zou vervolgens worden verdeeld tussen de bedrijven, politici én de Clan del Golfo.

Politieke clans

De natuurlijke rijkdommen van de regio San José de Uré lijken verschillende politieke clans te hebben aangetrokken die strijden om de macht in Córdoba. Onder hen ook de invloedrijke familie Calle, die een uitgestrekt landgoed bezit dat aan de lokale rivier grenst. Kort voor zijn dood filmde Moreno zichzelf live vanuit de boerderij, waarbij hij de Calle-clan beschuldigde van deelname aan ontginningsactiviteiten in het gebied.

Een van de familieleden is Gabriel Calle Aguas, voormalige campagneleider in Córdoba van de Colombiaanse president Gustavo Petro. Hij komt ook op bij de regionale verkiezingen in Córdoba die later deze maand plaatsvinden.

Toen we in april 2023 contact opnamen met Gabriel Calle Demoya – de vader van Gabriel Calle Aguas – ontkende die elke verantwoordelijkheid voor de zandwinning. Hij gaf de schuld aan de bedrijven die de werken uitvoerden. Verder zei de patriarch van de familie tegen Forbidden Stories dat de regionale volksvertegenwoordigers onderzocht moesten worden.

Uit het onderzoek van Forbidden Stories komen nog andere denksporen naar voren. Bronnen – die anoniem willen blijven uit angst voor vergelding – verwijzen naar verschillende lokale figuren. Onder hen Custodio Acosta Urzola, burgemeester van San José de Uré, tegen wie Moreno een administratieve procedure was opgestart om informatie over de ontginningen te krijgen.

Ook de naam van zijn neef valt, Luis José Gonzalez, voormalige burgemeester van de gemeente en kandidaat bij de komende gemeenteraadsverkiezingen. Hij heeft een woning in het ontginningsgebied. De man reageerde niet op vragen om commentaar.

Burgemeester Custodio Acosta Urzola reageerde wel. In een lange brief aan Forbidden Stories stelt Urzola dat de ontginningsactiviteiten onder controle staan van het ministerie van Mijnen en Energie. Hij voegde eraan toe dat de gemeente San José de Uré ‘maatregelen heeft genomen om een einde te maken aan dit soort illegale ontginning’.

De burgemeester bevestigde ook dat hij de dag voor de moord op Rafael Moreno een bezoek had gebracht aan diens fastfoodrestaurant, een halftijdse bijverdienste naast journalistiek. Hun gesprek toen was ‘aangenaam’, volgens Urzola – want hij en Moreno waren al sinds 2019 bevriend. ‘Die dag vertelde hij me over zijn plannen om opnieuw te gaan studeren’, aldus Urzola. ‘Ik kocht wat vlees voor hem en liet een cadeautje achter voor zijn dochter.’

Gouverneurskandidaat

Nog een andere naam die bronnen dicht bij Moreno noemen, is die van Erasmo Zuleta, een invloedrijke politicus in de regio, en momenteel kandidaat voor de post van gouverneur van de regio Córdoba. Van 2018 tot 2022 was de man voor die regio al eens volksvertegenwoordiger in het Colombiaanse Parlement.

Zuleta behoort tot een van de machtigste families in Córdoba, de Becharas, en hij was van 2018 tot 2022 coördinator voor Córdoba van het Nationale Ontwikkelingsplan, dat strategische projecten in verschillende regio’s uitvoert. ‘Zuleta was afgevaardigde toen de contracten in San José de Uré werden ondertekend. Op dát niveau wordt beslist waar het geld naartoe gaat en welke gemeenten prioriteit hebben’, aldus een expert over het thema.

In september 2022, iets meer dan een maand voor zijn dood, sprak Moreno met Zuleta. ‘We wisselden ideeën uit en ik leerde over de vele inspanningen die hij deed voor San Jorge (de streek rond San José de Uré, nvdr)’, schreef Moreno in een online bericht. Maar in een reactie op onze bevindingen zegt Zuleta aan Forbidden Stories dat hij weinig banden heeft met de regio. Hij ontkent ten stelligste dat hij over illegale ontginning heeft gesproken met Moreno.