Desinformatie veroorzaakt politieke chaos in Brazilië: ‘Bestorming was tot in details geregeld’

De bestorming van het Braziliaanse presidentieel paleis, congres en Hooggerechtshof, afgelopen zondag, werd op sociale media openlijk voorbereid. Een performant antwoord van techgiganten als Facebook en Twitter bleef uit.

‘Wat mijn toekomst betreft, zijn er drie mogelijkheden. De gevangenis, de dood of het presidentschap. En jullie weten dat ik niet in de gevangenis zal belanden.’ Voormalig Braziliaans president Jair Bolsonaro liet er in augustus geen twijfel over bestaan: hij zou de Braziliaanse verkiezingen koste wat het kost winnen. Dat was buiten zijn nemesis Lula da Silva gerekend, voor wie hij op 30 oktober, tijdens de tweede ronde van de verkiezingen, de duimen moest leggen. Gezien Bolsonaro’s kolerieke reputatie werd verwacht dat hij en zijn aanhangers zich zouden weren als duivels in een wijwatervat. Bolsonaro zelf gaf zijn verlies niet toe, maar op Twitter en sociale media bleef hij opvallend rustig.

Fake news alom

Dat staat in schril contrast met zijn aanhangers, die sinds 30 oktober doorheen het land wegblokkades optrokken en in de hoofdstad Brasilia bivakkeerden voor het hoofdkwartier van het Braziliaanse leger. Dat er uiteindelijk een bestorming van parlementsgebouwen volgde, mag volgens de Braziliaan David Nemer, assistent-professor mediastudies aan de Universiteit van Virginia, niet verwonderen. ‘Deze bestorming is vanaf dag één gevoed door desinformatie’, zegt Nemer. ‘Desinformatie over het kiessysteem circuleerde al maandenlang in Telegramkanalen, op Facebook en op Twitter. Men geloofde dat er gefraudeerd werd met de stemmachines. Aanhangers van Bolsonaro zijn er ook van overtuigd dat het Hooggerechtshof Bolsonaro per se weg wilde.’

Bolsonaro had er in de maanden voor de verkiezingen herhaaldelijk op gealludeerd dat de verkiezingen vervalst zouden worden. Valse nieuwssites verspreidden desinformatie over zijn uitdager Lula da Silva, als zou hij kerken willen verbieden en Brazilië omtoveren tot een nieuw Venezuela. In de VS beweerde Steve Bannon, voormalig strategisch adviseur van ex-president Donald Trump in zijn podcast War Room dat Da Silva uit is op een Latijns-Amerikaanse communistische suprastaat.

Die desinformatie nam tijdens de verkiezingscampagne duidelijk toe, bleek uit een studie van de Universiteit van Rio de Janeiro – op Telegram, Whatsapp en Twitter zelfs met ruim 20 procent. Het Hooggerechtshof tekende een verzeventienvoudiging op in het aantal klachten over online desinformatie in vergelijking met andere verkiezingen. 

‘Junglefeest’

Ondanks de stilte van Bolsonaro bleven berichten over verkiezingsfraude circuleren. In de dagen voor de aanval op het Braziliaanse congres zwol de onlineretoriek aan. Eén bericht deed opvallend vaak de ronde: een uitnodiging om Festa da Selma bij te wonen in Brasilia. ‘Festa’ is het Portugese woord voor ‘feest’, ‘Selma’ is een verbastering van het woord ‘Selva’, wat zoveel betekent als ‘jungle’ maar ook een begroeting is in het Braziliaanse leger. De term werd waarschijnlijk ingezet om moderatoren op socialemediakanalen te omzeilen. 

Volgens een analyse van de Universiteit van São Paolo verschenen de woorden ‘Festa da Selma’ voor het eerst op 5 januari op Twitter. Sindsdien gebruikten meer dan 10.000 accounts de woorden en werden ze ruim 53.000 keer gedeeld. Met de hashtag werden mensen uitgenodigd om naar Praça dos Três Poderes, het Driemachtenplein in Brasilia te komen, van waaruit de gebouwen zondag werden bestormd. In andere socialemediaberichten werd ook gratis vervoer naar Brasilia georganiseerd. 

‘Tot in de details geregeld’

In een commentaar op de website van de Amerikaanse denktank Atlantic Council verklaarde Iria Puyosade, onderzoekster van online desinformatie: ‘In tegenstelling tot wat gewoonlijk bij couppogingen gebeurt, werd de aanval op de Braziliaanse regering publiekelijk aangekondigd (…) in openbare groepen en kanalen met duizenden volgers. Op TikTok, YouTube, openbare Telegramkanalen en Whatsappgroepen circuleerden enkele dagen lang video’s, flyers en teksten met plaatsen en tijden van vertrek naar Brasilia, leeftijdsvereisten om deel te nemen, noodzakelijke benodigdheden voor de reis en het doel van de mobilisatie.’ 

Dat bevestigt Nemer ook: ‘De bestorming was tot in de details geregeld. Iedereen zag dit aankomen.’ Nemer legt ook de nadruk op wat hij omschrijft als de ‘menselijke infrastructuur’ van desinformatie. ‘Socialemediakanalen zoals Whatsapp en Telegram werken niet met algoritmes’, legt hij uit. ‘Voor de verspreiding van desinformatie zijn er actieve menselijke ingrepen vereist, zoals het doorsturen van berichten en het aanmaken van Telegramkanalen. Bij de verspreiding van zulke berichten is er een duidelijke hiërarchie merkbaar. Men denkt vaak dat dit soort desinformatie zich organisch verspreidt omdat mensen ongelukkig zijn met een bepaalde situatie. Dat klopt niet. Er zit een menselijke infrastructuur achter. Je hebt een opperlaag die de desinformatie verzint, vervolgens wordt ze gedeeld door een middenlaag, en de onderlaag consumeert het nieuws en stuurt het door.’

Streng reguleren
Dat de bestorming zo openlijk op sociale media gepland kon worden, doet opnieuw vragen rijzen over de verantwoordelijkheid van techbedrijven als Meta en Twitter in conflicten en crisissituaties, aldus Nemer. Uit een analyse van de BBC bleek dat verschillende Braziliaanse Twitteraccounts die desinformatie over het verloop van de verkiezingen verspreidden opnieuw waren geactiveerd na de overname van Twitter door Elon Musk. Volgens berichtgeving van The Washington Post zou Musk het personeel bij de Braziliaanse afdeling van Twitter ontslagen hebben, met uitzondering van enkele salesmedewerkers. Ook de acht mensen verantwoordelijk voor inhoudmoderatie op het platform kregen de bons. Meta, het moederbedrijf van Facebook, Instagram en Whatsapp, en YouTube-eigenaar Google hebben verklaard dat alle inhoud gelinkt aan de Braziliaanse demonstranten verwijderd zou worden.

‘Musk mag trots zijn dat zijn platform twee opstanden op zijn conto mag schrijven’, zegt Nemer. Hij dringt aan op een strengere regulering van de sector. ‘Het is overduidelijk dat we voor sociale media sterke regulering en meer inhoudmoderatie nodig hebben. Platforms moeten aansprakelijk worden gehouden voor de informatie die op hun kanalen circuleert – en waar ze nota bene winst mee maken.’