Hoe de strijd tegen glyfosaat het sojasprookje in Brazilië bedreigt

Vijftig jaar geleden was soja vrijwel onbekend in Brazilië. Vandaag is het het belangrijkste exportproduct. Maar de vele Amerikaanse glyfosaat-rechtszaken tegen Monsanto vormen een grote bedreiging voor het Braziliaanse sojasprookje.

Glyfosaat zit in een veelgebruikte onkruidverdelger van Monsanto, de Amerikaanse biotechnologiereus en wereldleider in transgeen zaad. Maggi’s familie is zelf een van de grootste sojaproducenten ter wereld.

Schorsing van gebruik

Aanleiding voor de uitspraak van de landbouwminister was de schorsing van de vergunningen voor het gebruik van agrochemicaliën met glyfosaat. De rechtbank nam die beslissing op 3 augustus omdat het onderzoek naar deze chemicaliën door het Nationale Volksgezondheidsagentschap vertraging had opgelopen.

Maar een maand later verdween de onzekerheid. Het hof van beroep in Brasilia trok de opschorting in. Glyfosaat is het meest gebruikte herbicide. Het wordt gebruikt in meer dan 95 procent van de soja-, maïs- en katoenteelt in Brazilië, aldus de minister.

Het is een strijd die vergelijkbaar is met die tegen tabak, een strijd die tientallen jaren duurde, en die het verbruik heeft doen afnemen

Strijd tegen tabak

Maar elders in de wereld ligt Monsanto nog veel meer onder vuur. Het bedrijf werd op 10 augustus veroordeeld door een Amerikaanse rechtbank tot het betalen van een vergoeding van 289 miljoen dollar aan Dewaine Johnson, een schooltuinman in San Francisco, die kanker kreeg na het gebruik van een herbicide met glyfosaat.

‘Het is een strijd die vergelijkbaar is met die tegen tabak, een strijd die tientallen jaren duurde, en die het verbruik heeft doen afnemen’, zegt bioloog Fernando Carneiro, coauteur van het rapport over agrochemicaliën van de Braziliaanse Vereniging voor Collectieve Gezondheid (Abrasco).

‘Bedrijven maken gebruik van hun economische macht om wetenschappers te kopen en de overheid, toezichthouders en de media onder druk te zetten.’

Waarschijnlijk kankerverwekkend

Belangrijk was dat het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC) van de Wereldgezondheidsorganisatie in 2015 glyfosaat bestempelde als ‘waarschijnlijk kankerverwekkend voor de mens’, met ‘voldoende bewijs’ van die schade bij dieren.De rechterlijke uitspraak in de Verenigde Staten ‘opent nieuwe perspectieven’ voor de strijd tegen landbouwchemicaliën die de volksgezondheid schaden, zegt Carneiro.

De macht is in handen van grote landbouwbedrijven, en die zijn in het Congres vertegenwoordigd door meer dan 200 parlementsleden op een totaal van 513.

‘Glyfosaat is veilig, het wordt wereldwijd gebruikt, er zijn vele studies naar gedaan en geen enkel heeft vastgesteld dat het kanker veroorzaakt’, zegt Mauricio Buffon, voorzitter van de Vereniging van Sojaproducenten (Aprosoja) in de centrale deelstaat Tocantins, een van de regio’s waar de sojateelt momenteel volop in expansie is.

Een tuinman, geen boer

‘Bovendien zijn de alternatieven veel slechter, zijn er grotere hoeveelheden van nodig en zijn ze minder efficiënt. In de komende tien jaar worden geen veiliger alternatieven verwacht.’ Hij spreekt van ‘ideologische vooringenomenheid’ bij de claims en rechtszaken tegen het herbicide van Monsanto.

Twee liter glyfosaat per hectare volstaan om de gewassen te beschermen, terwijl van andere herbiciden vier of vijf liter per hectare nodig zijn, aldus Buffon. In de Amerikaanse zaak ging het om ‘een tuinman, geen boer’. Zijn actieterrein wordt in vierkante meters gemeten, niet in hectares, ‘hij was mogelijk slachtoffer van een hoge overdosis’, nuanceert hij.

Duizenden juridische procedures

Hoe dan ook beperkt de controverse zich niet tot Johnson. Er lopen duizenden juridische procedures tegen Monsanto in de Verenigde Staten. Bovendien blijven de mogelijke effecten van de landbouwchemicaliën niet beperkt tot de gezondheid, ze veroorzaken ook ‘schade aan ecosystemen, bodem en biodiversiteit, bevorderen de concentratie van landeigendom, monopoliseren wetenschappelijk onderzoek’, zegt Carneiro.

Het gebruik van deze chemicaliën hangt samen met een landbouwmodel dat op steeds meer weerstand botst. Het model is omstreden voor zijn gevolgen voor de gezondheid, het milieu, de voedselzekerheid en de sociale ongelijkheid. Er zit ook een sterk politieke kant aan. De macht is in handen van grote landbouwbedrijven, en die zijn in het Congres vertegenwoordigd door meer dan 200 parlementsleden op een totaal van 513.

1,6 miljoen handtekeningen

Deze macht vormt een bedreiging voor de wetgeving die het gebruik van giftige stoffen in de landbouw aan banden moet leggen. Die wetgeving schiet vandaag al te kort, zegt agronoom Flavia Londres, leider van de Nationale Organisatie voor Landbouwecologie (ANA). En het ‘kan nog erger worden’ als een wetsontwerp van minister Maggi wordt goedgekeurd dat de regels nog meer versoepelt.

Het aantal rechtszaken tegen Monsanto in de VS is gestegen van 5200 naar meer dan 8000 sinds de uitspraak in de zaak-Johnson.

Tegenstanders noemen het ontwerp het ‘gifpakket’. Bij de tegenstanders zitten toezichthouders voor volksgezondheid en milieu, het openbaar Ministerie (justitie), en sociale en gezondheidsorganisaties. Milieuactivisten, Abrasco, de boerenbeweging en onderzoekers hebben het Nationaal Beleid voor de Vermindering van Landbouwchemicaliën (PNaRA) gelanceerd, een volksinitiatief dat meer dan 1,6 miljoen handtekeningen verzamelde.

Biologische landbouw stimuleren

Het project wil de toezichthouders en regels strenger maken, de subsidies voor het gebruik van bestrijdingsmiddelen afschaffen en ze zwaarder belasten naarmate ze giftiger zijn, kredieten en technologisch onderzoek heroriënteren, en de biologische landbouw stimuleren, zegt Londres.

Het bevat ‘geïntegreerde maatregelen’ om een systeem dat steeds meer landbouwchemicaliën gebruikt, en niet alleen glyfosaat, te transformeren. Maar in het parlement is de groep die de grote landbouwproducenten vertegenwoordigt momenteel te groot; in oktober vinden presidents- en parlementsverkiezingen plaats.

Transgene planten

‘Transgene planten waren de belangrijkste factor in de recente groei,’ zegt Londres. Brazilië was al een belangrijke sojaproducent vóór de invoering van de genetisch gemodificeerde zaden. Die werden in 1998 voor het eerst gesignaleerd, op illegale plantages in het zuiden van het land.

Het ging om Roundup Ready-zaden van Monsanto. Die zijn bestand tegen glyfosaat. Het gebruik van de onkruidverdelger elimineert struiken en behoudt sojabonen, een goedkopere manier om de grond vrij te maken. De legale en illegale transgene gewassen verspreidden zich snel. Vandaag is bijna de volledige soja-, maïs- en katoenproductie transgeen. Monoculturen werden zo afhankelijk van zowel de zaden als de gewasbeschermingsmiddelen van Monsanto en andere multinationals.

Valstrik

Op die manier kan de succesvolle expansie van de landbouwindustrie, van de monoculturen van grootgrondbezitters, een valstrik worden als er een schandaal uitbreekt, zoals een snel toenemend aantal veroordelingen voor het kankerverwekkende karakter van glyfosaat.

Het aantal rechtszaken tegen Monsanto in de VS is gestegen van 5200 naar meer dan 8000 sinds de uitspraak in de zaak-Johnson, gaf Bayer toe, de Duitse chemiegroep die het Amerikaanse bedrijf in 2016 overnam.

Brazilië volgt deze evolutie op de voet want ze bedreigt haar snelle groei als sojaproducent en haar gooi naar de titel van grootste producent ter wereld. De jaarlijkse soja-oogst stelde vijftig jaar geleden niets voor, maar in de jaren zeventig is ze vertienvoudigd, in de jaren nadien verdubbeld en sinds 2001 verdrievoudigd. Dit jaar plant Brazilië 116.800.000 ton soja te produceren, waarmee het op dezelfde hoogte komt als de Verenigde Staten.

Veevoer

De 68 miljoen ton soja die Brazilië in 2017 uitvoerde, leverde volgens officiële cijfers 31,7 miljard dollar op. China is de belangrijkste afnemer. Lokaal wordt soja vooral gebruikt voor veevoer en voor een klein deel voor menselijke consumptie. Van de olie wordt biodiesel gemaakt.

Het landbouwministerie van de VS voorspelde in juli dat Braziliaanse sojaproductie dit jaar zou hoger uitvallen dan de Amerikaanse, 116.400.000 ton. Maar een maand later steeg het Amerikaanse objectief naar 124.800.000 ton, waarmee de VS iets groter zouden blijven dan Brazilië.

Spontane abortus

Voor Londres is het probleem met soja dat ‘er geen voedsel wordt geproduceerd, maar vooral grondstof voor veevoer’, wat niet bijdraagt aan de voedselzekerheid van de Brazilianen. Het is een productiemodel dat haaks staat op de agro-ecologie.

Het intensieve gebruik van landbouwchemicaliën ‘heeft een invloed op de hele bevolking, vooral op vrouwen gezien de impact van vergiftigde voeding op de voortplanting.’ In de producerende regio’s komen vaker spontane abortus, slechte foetusvorming en giftige stoffen in de moedermelk voor.