Hoe de podcast een vluchthaven voor de complotdenker werd

De controverse rond comedian Joe Rogan maakt de vraag onontkoombaar: mogen podcasts een podium geven aan complotdenkers?

Alles begon in januari, toen 270 wetenschappers een open brief richtten aan streamingdienst Spotify met de vraag om ‘een duidelijk en openbaar beleid’ rond desinformatie op te stellen. Die vraag kwam er naar aanleiding van een recente aflevering van de populaire podcast The Joe Rogan Experience, die wereldwijd miljoenen luisteraars bereikt. Comedian en presentator Joe Rogan is sinds 2020 exclusief verbonden aan Spotify, dat hem voor zijn podcasts een contract van 100 miljoen dollar aanbood. Rogans controversiële gast was dokter en biochemicus Robert Malone. Malone werkte in een ver verleden als onderzoeker rond mRNA-technologie, maar is het afgelopen jaar uitgegroeid tot een van de belangrijkste verspreiders van desinformatie over coronavaccinatie. Hij maakte die reputatie meer dan waar tijdens zijn podcastoptreden, waarover achteraf verschillende uitgebreide factchecks verschenen.

De ophef zette Spotify tot actie aan. Het plaatste een – behoorlijk soft – inhoudelijk reglement rond ‘schadelijke en misleidende inhoud’ online en kondigde aan alle audio die betrekking heeft op covid-19 te labelen met een verwijzing naar zijn thematische ‘covid-19-hub’, waar betrouwbare informatie terug te vinden is. Maar al snel raakte het debat over podcasts en desinformatie vermengd met allerlei andere controverses. Zo bleek Rogan in oude afleveringen van zijn podcast ook verschillende racistische en seksistische uitspraken te hebben gedaan, en heel wat extreemrechtse tafelgasten te hebben uitgenodigd. Als gevolg daarvan verdwenen tientallen episodes van Rogans podcast uit het Spotify-archief.

Digitaal onderzoeker en The New York Times-medewerker Ben Decker wees erop dat er, behalve in het podcastaanbod, ook in de muziekcatalogus van Spotify wel meer problematische inhoud voorhanden is – nationaal-socialistische blackmetalbands, bijvoorbeeld. Je kunt er inderdaad nummers streamen zoals Fountains of Inferior Blood van de Noorse neonazi-metalgroep Nordvrede. Decker kreeg op Twitter prompt bijval van het Auschwitz Memorial. Het resultaat was echter dat een debat over podcasts en desinformatie stilaan uitwaaierde naar een bredere discussie over censuur en cancelcultuur.

The Trueman Show

Podcasts worden jaar na jaar populairder, ook als journalistiek medium. Parallel met die evolutie zijn bepaalde podcasts tijdens de coronapandemie uitgegroeid tot een vluchthaven voor complotdenkers en coronasceptici. Sommige gevestigde podcasters zijn afgegleden naar samenzweringstheorieën en desinformatie. De YouTubevideo’s van de Britse acteur Russell Brand, die net als Rogan een anti-establishmentimago heeft, verzeilen bijvoorbeeld steeds vaker in complotvaarwater. De voormalige radiopresentator Robert Jensen kiest met zijn podcast Het Vrije Geluid al een tijd voor schreeuwerige tirades tegen het Nederlandse coronabeleid. Heel wat podcasts zetten zich ook expliciet in de markt als een alternatief of tegenhanger voor ‘de mainstream media’. Op Nederlandstalig vlak laten kanalen zoals De Nieuwe Wereld, Café Weltschmerz, De Blauwe Tijger of blckbox.tv een eindeloze reeks aan ‘alternatieve experts’ en ‘gecensureerde stemmen’ aan het woord, die meestal een open doekje krijgen van sympathiserende presentatoren.

In zijn podcast The Trueman Show interviewt presentator Jorn Luka bijvoorbeeld allerlei coronaontkenners en klimaatsceptici – recent nog de notoire Britse complotdenker David Icke, die gelooft dat buitenaardse reptielachtigen een heimelijke wereldelite vormen. Terwijl YouTube heel wat afleveringen verwijderde wegens inbreuken op de richtlijnen rond coronamisinformatie, bleef The Trueman Show op Spotify ongemoeid. In de nasleep van de zaak-Rogan besliste Luka trouwens om eigenhandig al zijn podcasts van Spotify te verwijderen.

Militair biowapen

‘Iedereen denkt bij Spotify direct aan muziek’, zo vertelde nepnieuwsonderzoeker Peter Burger (Universiteit Leiden) onlangs aan de Nederlandse radiozender BNR. ‘Het besef dat daar ook grote hoeveelheden desinformatie worden verspreid, is nog niet bij iedereen ingedaald.’ De aard van het medium – audio – speelt daarbij een belangrijke rol. Online platformen die inhoudelijke regels opstellen rond coronadesinformatie kunnen die eenvoudiger afdwingen op basis van tekst en beelden, dan op basis van zijdelingse uitspraken in ellenlange podcastinterviews. Streamingplatformen als Spotify zijn deels daardoor een veiligere omgeving voor complotdenkers geworden.

Toch heeft Spotify al aangetoond dat het wel degelijk grenzen stelt aan desinformatie. Eind 2021 schrapte het platform de podcasts van Stew Peters, een uiterst rechtse antivaxer, die onder andere volhoudt dat het coronavirus een ‘militair biowapen’ is. Peters was het, zacht uitgedrukt, oneens met die beslissing en noemde Spotify ‘de propaganda-arm van de communistische, globalistische genocidaire machine’. Vorige week nog verwijderde Spotify de podcasts van de herhaaldelijk veroordeelde Franse extreemrechtse essayist Alain Soral.

Maar net zoals Facebook, YouTube en Twitter uiteenlopende gebruiksvoorwaarden hanteren, heeft Spotify een eigen set regels die niet altijd even consequent worden afgedwongen. De discussie woedt ook over het onderscheid tussen een ‘platform’ en een ‘uitgever’. Zijn platformen als YouTube of Spotify inhoudelijk verantwoordelijk voor wat elke individuele podcaster uploadt? In hoeverre verandert Rogans exclusiviteitscontract met Spotify de rol van het platform? In de nasleep van de zaak-Rogan gaan stemmen op om de verantwoordelijkheid van streamingdiensten, net als die van sociale media, mee te reguleren in de Digital Services Act (DSA) die momenteel op Europees niveau wordt uitgewerkt.

Tegenwind

Toch blijft ‘bereik’ het belangrijkste criterium. Podcasts met stemmen uit de marge zullen altijd wel een plaatsje op het internet vinden waar ze zonder veel aandacht kunnen gedijen. Controverse ontstaat meestal pas wanneer ze plotseling een mainstream platform krijgen – zoals Malone bij Rogans podcast. Hetzelfde gebeurde bij ons met de coronasceptische docuserie Tegenwind van Alain Grootaers en Jakobien Huisman, waarin enkele controversiële coronastemmen werden geïnterviewd. Die video’s stonden al maanden online, maar ophef was er pas echt toen gezondheids- en lifestylezender TV Plus – die in de meeste tv-pakketten beschikbaar is – aankondigde dat hij afleveringen van Tegenwind in primetime zou gaan uitzenden. Na één aflevering en heel wat kritiek werd dat plan opgeschort.

Het is geen toeval dat ook de Digital Services Act een aparte reeks strengere regels wil uitwerken voor online platformen die meer dan 10 procent van de Europese bevolking bereiken. Het bestaan van online desinformatie lijkt onvermijdelijk, dus de echte kwestie ligt bij het podium en het bereik die ze kan krijgen.