Hoe de muren van Fort Europa steeds hoger en dikker worden

Nog voor er vanuit Afghanistan een grote migratiebeweging tot stand is gekomen, reageren Europese politici doodsbenauwd. Het spook uit 2015 waart door Europa.

De Europese Unie dobbert op de golf van eergisteren. Met het coronaherstelfonds van 750 miljard euro reageerde ze op een manier die twee crisissen geleden – de eurocrisis – politiek onmogelijk bleek: een tijdelijke (?) transferunie tussen de meer en minder welvarende lidstaten. Dat plan was slechts realiseerbaar omdat het in een klap een antwoord probeert te formuleren op de uitdagingen van morgen: herstelbeleid, digitalisering en klimaat. Het geloof in de maakbaarheid van de toekomst oversteeg uiteindelijk het gekrakeel van de dag.

Ook bij de Afghanistan-situatie helt het zwaartepunt van het beleid over naar unfinished business van twee crisissen geleden: de migratiecrisis. En ook nu gebeurt er in de Europese Unie wat vijf jaar geleden politiek gezien nauwelijks denkbaar was. Pushbacks, scheermesjesdraad en bewapende Europese grenswachten behoren intussen tot de dagelijkse realiteit. Maar in tegenstelling tot het herstelfonds, ontbreekt er bij de migratie-aanpak een constructieve langetermijnvisie. Het politieke trauma van toen stremt de politieke wil vandaag.

Dam

Nederlands auteur Luuk van Middelaar beschrijft in zijn boek Improvisatie en Oppositie: de Nieuwe Politiek van Europa hoe de EU tijdens de migratiecrisis voor een dam- en irrigatie­benadering koos. Militaire operaties tegen mensensmokkelaars, een dubieuze deal met de Libische kustwacht en mislukt spreidingsplannen waren de recepten van dienst. Aan de bron gebeurde er – op het Europese Trust Fund voor Afrika en het Duitse Marshallplan na – nauwelijks iets.

Vandaag wordt er nog veel meer op de dam ingezet. Opvang in de regio en de versterkte buitengrenzen zijn de toverwoorden van het moment. Irrigatie kan hoe langer hoe meer enkel via een beperkt aanbod aan legale migratieroutes. ‘Nog nooit waren er zo weinig legale migratiekanalen als de afgelopen twee jaar’, liet migratieonderzoeker Gerald Knaus donderdagavond in het Duitse praatprogramma Markus Lanz optekenen. En naar de bron wordt er op een ook ditmaal nauwelijks omgekeken. Voorlopig heeft de Commissie de noodhulp van 50 miljoen naar 200 miljoen euro opgetrokken – een peulschil.

Aanzuigeffect

Het Afghanistan-debacle versnelt die weg naar de dam. Eén dag na een aanslag op de Afghaanse minister van Defensie vonden zes EU-ministers – onder wie staatssecretaris Sammy Mahdi (CD&V) – het nog opportuun om in een brief aan de Europese Commissie te benadrukken dat ze afgewezen asielzoekers naar Afghanistan wilden terugsturen.

Oostenrijks kanselier Sebastian Kurz (ÖVP) maalt er niet om. Hij liet de Afghaanse ambassadeur convoceren en zei daags na de machtsovername door de taliban dat zijn regering nog steeds naar Afghanistan zou uitwijzen – zijn groene coalitiepartner stemde stilzwijgend in.

In de rest van de Europese Unie vindt men die boodschap niet zo verkeerd. ‘We moeten signalen vermijden die voor een aanzuigeffect kunnen zorgen. Dat gaat niet alleen over communicatie, maar ook onze handelingen. We moeten onze uiterste best doen om te verzekeren dat migranten opvang in de regio krijgen’, aldus de uitgelekte ontwerpconclusies van de vergadering van Europese binnenlandministers die volgende dinsdag plaatsvindt.

Eurocommissaris voor Interne Zaken Ylva Johansson zei vorige week al in een statement dat ‘we moeten vermijden dat mensen een erg gevaarlijke reis ondernemen en op irreguliere wijze aan onze grenzen aankomen’.

Onder meer Duitsland en Frankrijk zitten niet te wachten op een scenario waarin het aantal (irreguliere) aankomsten substantieel de hoogte ingaat. Nog geen 24 uur nadat twee wanhopige Afghanen zich tevergeefs aan een Amerikaans evacuatievliegtuig probeerden vast te klampen, lieten zowel Frans president Emmanuel Macron als Duits kanselierskandidaat Armin Laschet optekenen dat een herhaling van 2015 geenszins opnieuw mocht plaatsvinden.

Turkije

Verkiezingen zijn het Leitmotiv. Het feit dat kersvers – en doorgaans gematigd – Frans presidentskandidaat Michel Barnier zich al een tijdlang op een volledige migratiestop stort, is voor Macron reden genoeg om meteen het gras voor de voeten van zijn concurrenten weg te maaien.

Laschet wil op zijn beurt niet de indruk wekken dat hij dezelfde beslissing wil nemen als Merkel zes jaar geleden. En in Polen geeft de voormalige voorzitter van de Europese Raad Donald Tusk kritiek op wat hij het te lakse migratiebeleid van de regeringspartij Recht & Rechtvaardigheid (PiS) noemt. De marsrichting is duidelijk.

De Duitse krant Handelsblatt meldt dat er 100.000 Afghanen zich voor evacuatie hebben opgegeven, maar Duitsland slechts 5.000 mensen heeft kunnen weghalen. Wat gaan de overige 95.000 bijvoorbeeld ondernemen?

‘De situatie in Afghanistan is eigenlijk niet vergelijkbaar met de situatie van zes jaar geleden. Nu de luchthaven sluit, moet het nog blijken of Afghanen op andere manieren het land willen en kunnen verlaten. Maar nationale politici vrezen voor een aanzuigeffect wanneer ze niet streng en onvoldoende in koor handelen en communiceren. En dan krijg je wat je ziet. Eigenlijk bestaat daar tussen de lidstaten nauwelijks tot geen discussie over’, vertelt een goedgeplaatste Europese diplomaat.

En of de situatie weinig vergelijkbaar is. Bij de crisis in 2015 was de grens tussen Syrië en Turkije volledig open. Iedereen kon in principe zonder problemen Turkije binnenwandelen, waardoor er zich vandaag ruim drieënhalf miljoen Syriërs in Turkije bevinden – wat voor spanningen zorgt.

Dat is nu niet meer het geval. Sinds het begin van de zomer zijn er ook aanzienlijk wat migranten uit Afghanistan naar Turkije gekomen, maar vergelijkbaar zijn de aantallen geenszins. Bovendien is Turkije volop bezig met de aanleg van een 300 kilometer lange muur aan de volledige grens met Iran, waarvan de eerste 65 kilometer tegen het einde van dit jaar moeten voltooid zijn.

Oost-Europa

Niet alleen in Afghanistan zorgen migranten voor een flinke portie zenuwachtigheid. In Litouwen staat men intussen met een been aan weerskanten van de Rubicon. Het ene been denkt aan de mensenrechten, het andere aan machtspolitiek. Om chantage door het Wit-Russische regime van Aleksandr Loekasjenko te vermijden, kan een asielaanvraag er enkel nog op geijkte plekken aan de buitengrens. Bovendien wil het land tegen 2022 een muur van 560 kilometer aan de grens met Wit-Rusland optrekken.

Vluchtelingenorganisaties maken zich zorgen om pushbacks en vrezen voor het grondrecht op asiel. Mensenrechtencommissaris van de Raad van Europa Dunja Mijatovic stuurde een bezorgde brief naar de Litouwse premier. ‘Ik benadruk in het bijzonder dat het beginsel van non-refoulement (geen pushbacks, nvdr.) de hoeksteen moet zijn’, klinkt het. In zijn antwoordstemde de premier officieel in dat ‘geen enkel mensenrecht ondergeschikt mag worden aan politieke en geopolitieke overwegingen.’

In Polen, met 40 miljoen inwoners het vijfde grootste land van de Europese Unie, gaat het dezelfde kant op. Met 2100 asielzoekers in augustus ligt het aantal aankomsten er in vergelijking met andere lidstaten relatief laag. Maar ze vormen voldoende reden voor Polen om er langs de grens met Wit-Rusland hekwerk op te trekken van 2,5 meter hoog. De VN-Vluchtelingenorganisatie UNCHR heeft er bij de Poolse autoriteiten reeds op aangedrongen om medische en juridische bijstand te leveren aan asielzoekers die tussen de Poolse en de Wit-Russische grens ingesloten zitten. Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kwam tussenbeide.

Beide lidstaten evolueren in die zin naar hetgeen in onder meer Hongarije, Kroatië en Griekenland al een tijdlang gemeengoed is.

In maart 2015 reageerden heel wat politici nog verontwaardigd toen Trump voor het eerst een muur aan de grens met Mexico bepleitte. Vandaag verbleekt Trumps muur bij wat in Europa is opgetrokken.

Werkelijk afkeuren doet de Commissie dat in tegenstelling tot 2015 niet langer, al weigert ze nog steeds om de statische grensbewaking mee te financieren. De muren van Fort Europa worden steeds hoger en dikker.