Hoe de ‘goede Amerikaanse oorlog’ tegen gruwelmoordenaar Joseph Kony toch ook slechte kanten heeft

In een junglegebied in centraal Afrika ter grootte van Texas maken 100 Amerikaanse soldaten jacht op massamoordenaar en zelfverklaard visionair en medium voor geesten Joseph Kony. Deze week bleek dat de VS in hun ‘goede oorlog’ gebruik maken van een wel heel slechte partner. Er is ook frustratie omwille van 5 witte kolen.

Het was een beslissing van president Barack Obama die voor een keer op unanieme steun kon rekenen van het doorgaans volgens partijlijnen verdeelde Amerikaanse Congres. De VS stuurden vanaf eind 2011 een kleine eenheid van Green Berets uit om Joseph Kony te helpen vatten. Het aantal soldaten varieerde in de loop der jaren, maar het ging om minimaal 100 leden van deze speciale eenheid, die doorgaans ingezet wordt voor antiterreurwerk.

De eenheid opereerde en opereert vanuit Oeganda, het geboorteland van Kony. Maar Kony was op het moment dat de Amerikaanse campagne werd gestart al jaren verdreven uit Oeganda. Sindsdien maakt zijn legertje, het Lord’s Resistance Army (LRA), een groot gebied onveilig in Congo, Zuid-Soedan, Darfoer en de Centraal-Afrikaanse Republiek, waar het kinderen blijft kidnappen en gruwelen blijft aanrichten: verkrachtingen, mutilaties, moorden.

De Green Berets gingen zelf achter Kony aan, maar het was vooral de bedoeling dat ze plaatselijke milities zouden opleiden en helpen om de jacht te organiseren. Daar zit een langetermijnstrategie achter. De opgeleide lokale ordemacht kan de geleerde lessen in eigen land toepassen, en de relatief kleine Amerikaanse eenheid kan zo de banden tussen de plaatselijke militairen en de VS opvijzelen. De operatie was bedoeld als een ‘goede Amerikaanse interventie’: kleinschalig, met steun van en in direct contact met lokale overheden en bevolking, gericht tegen een gehate en gevreesde man en zijn leger.

Wespennest van illegale activiteit

Het was, zei men bij het begin al, zoeken naar een naald in een hooiberg. Het gebied is niet alleen groot en vaak dichtbegroeid, maar ook een wespennest van illegale activiteit, met onder meer wapensmokkel, ivoorsmokkel, smokkel in bedreigde diersoorten en illegaal verhandelde diamanten. De meestal bewapende smokkelaars gedragen zich vaak nauwelijks anders dan een militie, terwijl de milities, en er zijn ook een pak andere milities actief dan die van Kony, alles verhandelen wat ze in handen krijgen, om in leven te blijven, of om zich te verrijken. Kony valt daar niet zo op.

Five years in, U.S. troops have turned to some unsavory partners to help find Kony’s trail http://t.co/Tiyp3Kxo3v pic.twitter.com/3xr2edw8ih

— Post Graphics (@PostGraphics) September 30, 2015

Exact vier jaar na het begin van de Amerikaanse campagne is Kony nog altijd niet gevangen, dat is een evident minpunt, maar toch is de inspanning niet vergeefs geweest, zeggen de militairen zelf.

Kony, die zich ervan bewust is dat er op hem gejaagd wordt, en dat er een prijs van vijf miljoen dollar op zijn hoofd is gezet, moet sneller reizen en in kleinere groep opereren dan tevoren. Onder meer omdat ze zijn tocht vertraagden, en meer in het zicht deed komen, ‘verloor’ Kony een aantal van de jongste kindsoldaten en vrouwen – die konden vluchten of werden zelfs vrijgelaten. Hij had eerder gezegd dat hij zoiets nooit zou overwegen. “Ik heb mijn vrouwen nodig”. Hij was altijd beducht voor wat de kindsoldaten, en de seksslaven, zouden vertellen over hun “rekrutering”, hun kidnapping. Maar nu was het blijkbaar onmogelijk geworden om zijn groep samen te houden.

Daar bleef het niet bij. De VS, of hun geallieerden, slaagden erin ‘4 van 5 topmedewerkers’ van Kony te doden, aan te houden of te doen overlopen.

De Amerikanen houden de radioboodschappen in de gaten, wat maakt dat de kleine eenheden niet langer zo makkelijk contact met Kony kunnen houden. Hij heeft zijn communicatie drastisch teruggeschroefd.

Kony’s totaal aantal strijders wordt op “minder dan 200” geschat, een halvering over de voorbije vier jaar.

De Afrikaanse en met name de Oegandese militairen zijn overigens niet allen zo opgezet met de Amerikaanse interventie en de publiciteit die dat oplevert – Kony, vinden zij, was al in het defensief gedwongen en zijn troepen waren al gedecimeerd nog voor de Amerikaanse actie begon.

Maar Kony zelf is nog altijd buiten schot. Hij is nu 54 en volgens onbevestigde bronnen ziek.

“Onverkwikkelijk”

Dezer dagen beslist de Amerikaanse president over het lot van de Green Berets-missie.

Het Congres is nog altijd unaniem voor verderzetting, ook al omdat een dubieuze, maar massaal bekeken documentaire, Kony 2012, een grote sympathie voor de campagne heeft opgewekt.

Net op het moment dat Obama een beslissing moet nemen, brengt The Washington Post uit dat bij Amerikaanse militairen nogal wat ontevredenheid heerst over de gang van zaken.

Het grote twistpunt, zeggen ze, is de samenwerking met de “onverkwikkelijke” Séléka-militie in de Centraal-Afrikaanse Republiek.

Begin dit jaar werd een hoge medewerker van Kony, Dominic Ongwen, door de overwegend uit moslims bestaande militie overgedragen aan de Amerikanen. De Séléka maken zich volgens Human Rights Watch schuldig aan verkrachting, kidnapping, afpersing, marteling en moord op grote schaal.

Ze hebben, schrijft The Washington Post, een ambivalente verhouding met het Lord’s Resistance Army van Joseph Kony, in die zin dat ze doorgaans handeldrijven en samenwerken, en tussendoor met Kony in conflict liggen. Kony en zijn troepen onthouden zich blijkbaar van hun gebruikelijke gruweldaden als ze zich in Sélékagebied bevinden. Kony, denkt men, bevindt zich momenteel, en misschien al vier jaar, in Kafia Kingi, een betwist gebied ten zuiden van Zuid-Darfoer dat momenteel onder Soedanese controle staat. Kafia Kingi paalt aan gebied waar de Séléka de plak zwaaien. De nabijheid tussen de twee groepen maakt de Séléka interessant voor Amerikaanse informatiewerving.

US troops take issue with ‘partners’ helping to find Joseph Kony http://t.co/hfFTZWLMHW pic.twitter.com/QYTs6DtviZ

— Lythyum (@LythyumBlog) October 2, 2015

Na de overhandiging van Dominic Ongwen eiste de Séléka de vijf miljoen dollar beloning op die de VS ook voor Ongwen hadden uitgeloofd. Volgens de Amerikanen had Ongwen zich uit eigen beweging overgegeven, en was hij niet gevangen gemaakt door de Séléka, zoals zij beweren. Of ze vijf miljoen aan de Séléka hebben overhandigd na de transfer van Ongwen, willen de Amerikaanse autoriteiten tegenvoer The Washington Post niet ontkennen of bevestigen.

Ongwen is intussen aan het Internationaal Gerechtshof in Den Haag overgedragen, wat een ander probleem opwerpt: hij is zelf als kind gekidnapt, en ging vervolgens, eerst onder dwang en dan als organisator en leider, over tot gruweldaden. Moet hij terechtstaan als dader of is hij eerder een slachtoffer?

Vijf kolen en een helikopter

De frustratie van de Amerikaanse militairen ligt niet alleen bij de eventuele beloning voor de Séléka – een militie die mee aan de basis ligt van de huidige chaos en burgeroorlog in de Centraal-Afrikaanse Republiek.

Tot het artikel in The Washington Post verscheen, had het Pentagon niet toegegeven dat er een werkverhouding met de Séléka bestond, maar nu blijkt dat de Green Berets een soort kantoor openhouden in Sam Ouandja, een stad in Séléka-gebied, waar geregeld contacten plaats hebben tussen Amerikaanse militairen en leiders van de militie.

Het Pentagon, dat nog altijd pogingen doet om de banden met een beweging die men officieel verwerpt te minimaliseren, schept volgens de Post in ieder geval geen volledige klaarheid terzake.

“We werken met iedereen die relevante informatie heeft”, verklaarde Amanda Dory, vice-assistent minister van Defensie, met specialisatie Afrika, aan de Post. “Elke keer als we tips krijgen die ons helpen om het LRA of Kony te lokaliseren, trekken we die zo goed we kunnen na”.

Peter Boogaard, woordvoerder van de National Security Council, een dienst van het Witte Huis, zei dat “het Amerikaans leger geen inlichtingen of operationele hulp verstrekt aan de Séléka”, maar dat “onze militaire adviseurs actoren kunnen ontmoeten die informatie hebben over activiteiten van het LRA”.

De tips die de Séléka geven, zijn dubieus, vindt een militair die niet bij naam getuigt omdat hij daartoe geen toestemming kreeg. “We worden in de maling genomen door de Séléka”, zegt hij: de militie bespeelt de Amerikanen, de Séléka proberen legitimiteit te krijgen door te doen alsof ze de Amerikanen helpen, terwijl ze nog altijd dikke maatjes zijn met de LRA – hun zakenpartner.

Ook op andere punten hebben militairen meer en meer vragen bij de missie.

Zo vindt men dat het wisselen van de troepen, om de zes maanden, de werkrelatie met de Afrikaanse militairen bemoeilijkt, vooral in het hoofdkantoor in Entebbe.

Het Pentagon heeft drie weken nadat die werd toegekend een deel van de luchtsteun weggehaald omdat die elders dringender nodig was.

Nu dat luchttransport schaars is geworden, is duidelijk hoe weinig efficiënt het gebruikt wordt. Zo hadden Oegandese soldaten voor hun bevoorrading een VS-helikopter opgeroepen. Bij nader inzien bestond de lading uit niet meer dan 5 wel heel dure witte kolen, geleverd op kosten van de Amerikaanse belastingbetaler.

Maar het grotere probleem is dat ondanks grote inspanningen de naald in de hooiberg maar niet wordt gevonden. De Amerikanen zijn niet tevreden over de informatiestromen. De verkenningsvluchten worden uitbesteed aan ‘onderaannemers’ die hun eigen agenda volgen en die een tijd op hun informatie blijven zitten.

Moet de missie in stand gehouden worden tegen een tegenstrever die, zei een Amerikaanse bevelhebber ooit, “als mens absoluut geen bewondering verdient maar als tegenstrever wel”?

Mensenrechtengroepen en het Congres menen dat het de moeite waard blijft, en Obama zal in de loop van deze maand beslissen of iemand die geen rechtstreekse bedreiging vormt voor de VS toch een legitiem doelwit blijft. En of men op de ene massamoordenaar, die allang bij de tien meest gezochte criminelen in de wereld gerangschikt wordt, kan jagen door te steunen op andere, wat minder gruwelijke, wat minder grootschalige massamoordenaars.

Pandemonium

Joseph Kony werd in 1961 in Noord-Oeganda geboren. Hij maakt deel uit van de Acholi, een bevolkingsgroep die het, toen president Museveni in 1986 aan de macht kwam, zwaar te verduren kreeg – met volgens sommige rapporten gruweldaden die niet veel moesten onderdoen voor wat Kony later zelf verzon.

Museveni had president Tito Okello, zelf Acholi, afgezet en na de afzetting volgden “wraakacties” tegen de Acholi.

Kony, ooit misdienaar, ontwikkelde een mengvorm tussen mystieke beweging en verzetsgroep, die het Lord’s Resistance Army werd.

Volgens sommigen was of werd hij gewoon klinisch gek. Hij werd bezeten, zei hij zelf, door multinationale geesten, die door hem spraken (daarbij onder meer een Chinese geest). Hij zou zichzelf af en toe de Messias genoemd hebben, hij ging prat op visionaire krachten. “Ik heb gaven”, zei hij ooit, “Ik heb het vermogen om vele ziektes te genezen, waaronder hiv/aids”. Om die gaven en krachten op te roepen, had hij wel jonge meisjes nodig.

Hij wou, is vaak geschreven, een theocratie vestigen gebaseerd op de tien geboden. Niet dat hij die geboden zelf in acht nam. God doodde ook, argumenteerde hij tegenover rekruten met scrupules. God doodde onder meer in Sodom, maar ook elders in de Bijbel.

Vroege bezoekers vonden de rituelen uitzonderlijk. Het werd omschreven als pandemonium. Als nonnen geklede meisjes zongen hymnen, sommige mannen waren als priester gekleed, toeschouwers werden met vet of heilig water overgoten. Sommigen vielen in zwijm.

Bij kersvers gekidnapte kindsoldaten werden met olie kruisen aangebracht op het voorhoofd, op de rug en op de borst. Na dat “oliesel” waren ze onkwetsbaar/onoverwinnelijk tenzij ze zondig zouden wezen. Wie geolied was, kon alleen doodgaan door zonde.

In recentere interviews liet Kony de mystiek grotendeels achterwege. Daar noemde hij zichzelf een vrijheidsstrijder die democratie nastreefde. Hij ontkende steevast dat hij kindsoldaten en seksslaven had laten kidnappen. Dat was, zei hij, propaganda van de overzijde.

Afgesneden ledematen en lippen

Kon er in het begin nog twijfel over bestaan wie de ergste wreedheden beging, het leger van Museveni of het LRA, dan sloeg de gruwelbalans na enkele jaren over in de richting van Kony. Zijn eigen Acholi sloegen massaal voor hem op de vlucht en zochten de bescherming van Museveni.

Hij had zo zijn manieren.

Zo stuurde hij, vertelde Betty Bigombe, enkele boodschappers op haar af met vers afgehouwen ledematen. Die geamputeerden overhandigden haar een bebloede dreigbrief. Op die manier maakte hij haar duidelijk dat hij haar dood wilde.

Bigombe werkte bij de Wereldbank, was een tijdlang minister onder Museveni en leidde een vredesbemiddeling bij Kony. Eerst wou hij haar dood, daarna ontving hij haar enkele keren in het kader van vredesonderhandelingen en liet hij haar, enigszins tot haar eigen verbazing, leven.

Maar wreed was en is hij. De gekidnapte jongens kregen de keuze: meevechten met Kony en anderen doden of meteen zelf gedood worden. “Vechten moet zo natuurlijk zijn als een hemd strijken”, verklaarde Kony aan een interviewer.

Bij de gekidnapte kinderen heerste vaak dubbelzinnigheid. Sommigen verklaarden ook na hun ontsnapping dat ze onder de indruk waren van Kony, zelfs in de ban van hem waren. Ze bleven denken dat zijn oliekruisen hun levens hadden veranderd, dat Kony gevaar voorvoelde, en door mensen heen zag. Maar tegelijk waren er de gruweldaden. Zo verklaarden enkelen dat ze rebellerende makkers levend hadden moeten opeten.

Dat laatste kan niet onafhankelijk bevestigd worden. Dat Kony lippen en oren liet afsnijden, is wel gedocumenteerd – sommige slachtoffers overleefden het en konden getuigen.

Kony had tientallen (gekidnapte) kind-bruiden, die tientallen kinderen baarden.

Ave Hitler

Hij scheen het een tijdlang echt te overwegen, maar uiteindelijk ondertekende Kony het door Bigombe mee onderhandelde vredesakkoord toch maar niet.

Hij werd, ondanks steun van het regime in Soedan, militair verdreven uit Noord-Oeganda en het grensgebied, en begon samen met zijn troepen aan omzwervingen door 4 andere landen, Congo, Soedan, Zuid-Soedan en de Centraal-Afrikaanse Republiek. In al die landen richtte hij bloedbaden aan, kidnapte hij verder kinderen, en handelde hij bijvoorbeeld in ivoor of diamanten. Volgens een recente schatting is één slagtand in het gebied 17.500 kogels waard.

De schatting is afkomstig van Sasha Lezhnev, die onder meer via het Enough Project al 12 jaar campagne voert tegen Kony.

Lezhnev getuigde woensdag voor een commissie van het Huis van Afgevaardigden. Volgens hem heeft de Amerikaanse interventie een meer dan bevredigend resultaat gegeven. Ze heeft geholpen “om het aantal moorden door het LRA met 90 procent te verminderen, en het aantal aanvallen met 30 procent, en heeft de groep nadrukkelijk verzwakt die verantwoordelijk is voor de ontvoering van 66.000 kinderen en voor meer dan 100.000 doden in de afgelopen 28 jaar. Het aantal mensen op de vlucht is als gevolg hiervan gedaald van 1,8 miljoen naar 200.000”.

Maar, zeggen hij en andere activisten, het zou fout zijn nu de Amerikaanse militaire onderneming op te doeken.

“Het LRA is nog niet uitgeteld, en door in te spelen op de handel in ivoor, goud en diamanten kan het een serieuze comeback maken, zoals het in het verleden nog gedaan heeft. Het doodt in toenemende mate olifanten voor hun slagtanden, en het verhandelt ivoor voor munitie en voor voedsel in Soedan, allicht met de medewerking van de Soedanese regering. In het septembernummer van National Geographic is aan de hand van een valse slagtand aangetoond dat die vanuit gebieden in Congo waar het LRA actief is in de Soedanese stad Ed Daein terechtkwam. Het LRA begint ook diamanten en goud te verhandelen in de Centraal Afrikaanse Republiek.”

In een gesprek met Foreign Policy zegt gewezen onderhandelaar Betty Bigombe dat ze Kony probeerde te overhalen zich over te geven en een proces in Den Haag te riskeren. Dat leek haar beter dan altijd maar te vluchten voor steeds weer nieuwe tegenstanders. Kony zag wat de opties waren die zijn tegenstanders voor hem bereidden: dood of gevangenschap.

Maar hij zag een alternatief, of beter gezegd een glorieuze versie van een van de opties. “Ik ga sterven als Adolf Hitler“, vertelde hij haar, “Niemand zal de omstandigheden kennen. Niemand zal weten hoe het gebeurde en waar mijn lichaam is”. Hij zag hem als een waardig voorbeeld, Hitler. Iemand om na te volgen.