Hoe beleeft Europa het Britse referendum? ‘We hebben een ondemocratisch gedrocht gemaakt dat Europese Unie heet’

Hoe kijken Nederland, België en Luxemburg, drie founding fathers van de Europese Unie, naar het Brexit-referendum? En welke gevolgen kan dat voor hen hebben? Knack.be sprak met drie experten uit de Benelux.

Iedereen kent ongetwijfeld ‘de Europese Unie’, maar vaak wordt vergeten dat België ook deel uitmaakt van de Benelux Unie. Die begon als douane-unie, maar concentreert zich sinds 2008 op ‘interne markt & economische unie, duurzame ontwikkeling en justitie & binnenlandse zaken’.

De Benelux Unie is iets ouder dan de Europese Unie, maar haar drie leden behoren wel tot de zes founding fathers van die laatste. Hoe kijkt men in België, Nederland en Luxemburg naar het Britse referendum en welke gevolgen kan een Brexit hebben voor de drie landen?

André Krouwel is een Nederlandse politicoloog en geeft les aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. ‘In Nederland zijn de meeste mensen nog niet bezig met het Brexit-referendum, voor veel mensen is dat een ver-van-mijn-bed-show. Door grote partijen en partijleiders wordt er daarentegen heel zenuwachtig naar het Brexit-referendum gekeken. De politieke elite maakt zich vrij veel zorgen omdat de meeste stemmen in de peilingen naar het Leave-kamp gaan.

Nederland heeft recent ook een referendum meegemaakt (het referendum over Oekraïne, nvdr ) dat in de kern een pro of contra EU-referendum was en waarbij de tegenstanders van verdere Europese eenwording een overwinning hebben geboekt.’

Economie en machtspositie staan op het spel

Krouwel: ‘Bijna alle Nederlandse politici hebben laten weten dat ze Groot-Brittannië binnen de EU willen houden. Een van de redenen daarvoor is dat je niet nog meer instabiliteit in de economische markten wilt, het is al een heel fragiele situatie. Er is nog steeds een bankencrisis en Londen is een financieel centrum: men wil al die onzekerheid niet.

Daarnaast biedt Nederland intern in de EU qua machtsverhoudingen graag een tegengewicht aan de as Parijs-Berlijn. De Duitsers en de Fransen kunnen samen de EU nog meer domineren als ze geen tegengas krijgen van Engeland en Nederland. Nederland staat niet aan de Duitse, maar ook niet aan de Engelse kant (hoewel ze het wel vaker eens is met de Engelse regering) en heeft daardoor een zekere machtspositie die ze kwijt raakt als de Engelsen wegvallen.’

Einddebat

Krouwel: ‘Onze politici hebben nooit het einddebat gevoerd over waar Europa heen moet. Tot tien jaar geleden is een Europese eenwording voor Nederland altijd al logisch geweest, maar Nederland wil nu niet praten over de kernvraag want dan krijg je ruzie.

Nederlanders hebben altijd al geloofd in internationale samenwerking en Europese eenwording. Door Pim Fortuyn en vooral door Geert Wilders is dat nu gepolitiseerd en worden politici gedwongen om uitspraken te doen over het nut van Europa, het goede van Europa en waar de grenzen liggen. Dat willen ze niet, want dan moet je ook over Turkije gaan praten, over migratie en over vluchtelingen. Politici willen het debat ‘wat is Europa en waar wil het heen?’ niet voeren.’

Kan dat stilzwijgen de eurosceptische gevoelens voeden?

Krouwel: ‘Zeker, maar ik denk dat de Nederlandse partijen het niet eens zijn over waar Europa heen moet. Onze regering kan daar ook niet met één mond uitspraken over doen. De eurosceptische Geen Stijl-types vormen een kleine minderheid van de bevolking (ik denk dat nog geen 25 procent echt weg wil uit Europa) maar ze zijn heel vocaal.’

Als Nederlandse politieke partijen het al niet eens geraken over waar Europa heen moet, hoe moeten 28 Europese landen het dan eens worden?

Krouwel: ‘Daarom is Europa net zo’n gedrocht in institutionele zin: omdat we het op Europees vlak niet eens zijn, is Europa niet goed ontworpen. Het is langzaam ontstaan, met rare taferelen en instituten waarvan niemand weet wat ze mogen, en niemand wil ook dat ze te veel mogen. We hebben eigenlijk een heel ondemocratisch gedrocht gemaakt dat Europese Unie heet. Dat is het resultaat van iedere keer kleine stapjes nemen maar geen goed ontwerp op tafel hebben liggen.

Voor het eerst sinds de oprichting ervan, is er een serieus debat aan het ontstaan over of en hoe we doorgaan met de Europese Unie. Maar we zitten nog aan het begin, zeker als de Britten eruit gaan. Dan zal er ook in Hongarije en Polen zo’n debat ontstaan. Het zou me niet verbazen als er daardoor instabiliteit komt in het Verenigd Koninkrijk en de Schotten er weer in willen.

Je krijgt een langdurig steekspel over Europa waarvan we nu het begin zien, maar met een Brexit-referendum is dat steekspel nog lang niet over. Ik denk dat niemand tevreden is met het huidige systeem. Het debat dat nu is losgebarsten, zal niet snel gaan liggen. Europa zal geherstructureerd worden, op welke manier dan ook.’

Politicoloog Hendrik Vos is verbonden aan de UGent: ‘Bij politici is er in het algemeen de partijoverschrijdende consensus dat het beter zou zijn dat Groot-Brittannië in de Europese Unie blijft. Met uitzondering van het Vlaams Belang. Het gevoel leeft dat een Europese Unie zonder Groot-Brittannië een geamputeerde Unie zou zijn.

Ja Britten zijn soms lastige klanten, ze liggen wel eens dwars op dossiers en ze willen niet meedoen met de euro, maar er is het gevoel dat de EU zonder de Britten aan slagkracht verliest. En dan zet je misschien een proces van ontrafeling op gang. Ik betwijfel of de EU beter af is zonder de Britten. Er zit hoe dan ook veel onzekerheid in. Een aantal dingen zoals het gedrag van investeerders, of handelsstromen die mogelijk opdragen zijn onvoorspelbaar. Er spelen heel veel dingen mee waardoor de economische prijs moeilijk te berekenen valt, maar volgens de meeste studies gaan er toch van uit dat iedereen zal verliezen bij een Brexit. De meeste jobs zullen snoeien in Groot-Brittannië en hun groei zal er het meest onder lijden, maar ook andere landen zijn er niet immuun voor.

Ik heb het gevoel dat het euroscepticisme in België toeneemt. Hoe eurosceptisch zijn we in vergelijking met andere Europese landen? En welke invloed kan een Brexit daarop hebben?

Vos: ‘Net zoals in alle lidstaten, is er ook in België en Vlaanderen een toename van scepsis jegens Europa. In vergelijking met andere landen valt het wel nog relatief mee. Een recente peiling wees erop dat 29 procent van de Belgen er bij een referendum ook voor zou kiezen om uit de Europese Unie te stappen. Dat betekent dat grote groepen van de bevolking zich echt de vraag stellen of de Europese Unie nog en meerwaarde heeft. Dat is natuurlijk zeer significant.’

Is de Europese Unie op een kantelpunt beland?

Vos: ‘Er is een heel sterke logica die zal pleiten voor het verder uitbouwen van de Europese Unie, namelijk de simpele vaststelling dat je de uitdagingen van vandaag – of dat nu gaat om terrorisme, vluchtelingen of klimaat – niet als land apart aankan.

In de geschiedenis zet men nooit stappen terug. Dus ik denk dat de Europese Unie een toekomst heeft, maar het zal wel ergens een doorstart moeten maken. De EU zal ook duidelijk moeten maken dat als je de baseline aanvaardt dat je de uitdagingen van het moment gezamenlijk moet aanpakken, dat het ook betekent dat je moet aanvaarden dat de Britten en de Grieken daar een stem in zullen hebben. Dat je compromissen moet sluiten en dat je als land nooit meer helemaal je eigen zin zal kunnen doen.

Nu leeft in grote kringen de illusie dat als we het zelf doen en we weer baas worden over onze eigen grenzen, het allemaal beter zal zijn. Maar ik denk dat die illusie zeer snel ontkracht zal worden zodra je ze in de praktijk probeert te brengen. Kijk maar naar Griekenland waar premier Alexis Tsipras vorig jaar ervaren heeft dat er niets anders op zat dan te kiezen voor een zeer zwaar besparingsbeleid. Dat stond diametraal tegenover zijn programma, maar toch nog altijd liever gezamenlijk dan het avontuur alleen aangaan.’

Wanneer u zegt dat u gelooft dat de EU nog een toekomst heeft: gaat dat dan over de huidige EU met 28 lidstaten die denkt aan uitbreiding, of over een soort kern-Europa?

Vos: ‘Ik kan me voorstellen dat er ergens een bepaalde groep landen het voortouw neemt in de debatten, maar ik kan me moeilijk voorstellen dat de landen die nu in de EU zitten uit de interne markt zullen stappen. Ik denk niet dat er een stap terug gezet zal worden, door geen enkel land. Wel dat een aantal kernlanden misschien vlugger de stap vooruit zullen zetten, waarna de andere zullen volgen.’

Diego Velazquez is buitenlandjournalist voor de Luxemburger Wort. ‘Wij hebben eigenlijk geen grote Europa-expert, op een geschiedenisleraar na.’

Hoe wordt er in Luxemburg naar het Brexit-referendum gekeken?

Velazquez: ‘Ik denk dat Luxemburgers en politici altijd zeer pro-Europees geweest zijn, zelfs in deze tijden van euroscepticisme bestaat dat eigenlijk niet in Luxemburg. De enige ietwat eurosceptische partij heeft maar drie van de 60 parlementszetels. En die partij is niet eens echt eurosceptisch: een van hun Europarlementsleden heeft zelfs gezegd dat het onlogisch zou zijn als Luxemburg tegen een Europese samenwerking is. ‘

Waarom?

Velazquez: ‘Wij zijn gewoon te klein en hebben andere landen nodig. Met onze kleine inlichtingendienst, ons bijna onbestaand leger en op veel andere vlakken, is het in ons voordeel dat we deel uitmaken van Europa en dat de EU goed werkt. De passie voor de Europese Unie is niet meer zo vurig, eurosceptischer dan dat zijn we niet. Na het referendum zal de Brexit een groot verhaal worden, omdat dan alle kaarten op tafel gelegd moeten worden. Dan zullen de gevolgen voor de financiële sector in Luxemburg duidelijk worden. Nu wordt daar niet over gepraat omdat men ervan uit gaat dat er geen Brexit komt.’

Kan een Brexit Luxemburg beïnvloeden?

Velazques: ‘Onze belangrijkste politici zijn tegen een Brexit omdat dat niet goed zou zijn voor de EU. Maar onze Europarlementsleden voeren campagne voor de Brexit, want ze zijn van mening dat de Britten de EU momenteel minder sterk maakt. Ze nemen op dat vlak een sterk standpunt in.

De premier van Luxemburg heeft een onderzoek laten uitvoeren naar wat de gevolgen van een Brexit zouden zijn voor ons land: er zijn verschillende steden die op economisch vlak de fakkel van Londen wel willen overnemen. Als de Britten kiezen voor een Brexit, komt de status van meest competitieve plaats in Europa vrij.’