Historicus Yuval Noah Harari: ‘Onze belangrijkste uitdaging is de mogelijkheid om mensen te hacken’

Yuval Noah Harari, de populairste denker ter wereld, brengt een stripversie uit van zijn bestseller Sapiens. Op die manier wil hij wetenschap populariseren en samenzweringstheorieën tegengaan.

Sinds het begin van de pandemie lijkt het alsof Yuval Noah Harari, wellicht de populairste denker van het moment, gestopt is met de verandering van de wereld te analyseren. De man is ervan overtuigd dat alleen een solide gezondheidssysteem en internationale samenwerking de economische crisis als gevolg van corona kunnen bezweren. Die overtuiging geeft een duidelijk politiek karakter aan de voorspellingen die hij doet voor de nabije toekomst.

Gekleed in het zwart, met enkel lichtgekleurde sokken met borduurwerk als kokette toegift, vertelt hij honderduit in zijn kantoor in Tel Aviv, een penthouse met uitzicht op zee. De aanleiding van ons gesprek is de publicatie van een stripversie van Sapiens, zijn in zestig talen vertaalde meesterwerk waarvan wereldwijd al 60 miljoen exemplaren werden verkocht. Harari blijkt erg opgetogen over zijn nieuwe project.

Yuval Noah Harari: Het was een van de leukste dingen waaraan ik in mijn hele carrière heb meegewerkt. We hebben gebroken met academische conventies en geëxperimenteerd met de taal van het detectiveverhaal en met de beeldtaal van superhelden, actiefilms en realityshows om nieuwe manieren te vinden om wetenschappelijke kennis over te dragen aan het publiek.

Waarom wil een professor aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem met een doctoraat aan Oxford een strip uitbrengen?

Harari: Omdat mijn werk zo toegankelijker en leuker wordt. Tijdens een pandemie is het bijzonder belangrijk om technologische kennis naar een breed publiek te brengen, en zo geen ruimte te laten voor samenzweringstheorieën. De wetenschap en de realiteit zijn erg ingewikkeld om uit te leggen, weet u? Tegenwoordig doet het gerucht de ronde dat Bill Gates het virus in een laboratorium heeft gecreëerd om de wereld te controleren. Dan is het van vitaal belang dat wetenschappers interessantere manieren vinden om mensen te bereiken.

Had u veto’s of rode lijnen bij het creatieproces?

Harari: Er was veel discussie over mijn rol als hoofdpersonage in het verhaal. Ze wilden dat ik als een soort gids in het boek zou verschijnen. Ik vond het eerst niet leuk. Uiteindelijk zijn we tot een compromis gekomen: we zouden een hele cast van wetenschappers gebruiken, enkele echte en een aantal denkbeeldige. Dat vond ik belangrijk. Wetenschap is niet het werk van enkelingen. Door er meerdere personages bij te betrekken, schep je een veel nauwkeuriger beeld van hoe de wetenschap er werkelijk uitziet. De belangrijkste politieke kwesties zijn wetenschappelijk. Leiders die geen wetenschappelijke basis hebben, zeggen dingen die niet logisch zijn. Er moet een brug zijn tussen de wetenschappelijke gemeenschap en het grote publiek. Anders ontstaan er misvattingen in de hoofden van de mensen.

U hebt de gewoonte om in uw werk een panoramisch beeld te schetsen. Waarom eigenlijk?

Harari: De methode begint met het stellen van de fundamentele vragen. Waarom hebben mannen bijvoorbeeld de vrouwen in de meeste samenlevingen gedomineerd? Daarop kun je niet antwoorden door enkel te focussen op de Spaanse geschiedenis van de zestiende eeuw. Daarvoor moet je informatie verzamelen van antropologen uit verschillende samenlevingen, van archeologen uit verschillende periodes, van onderzoek in de biologie. Alleen door alle stukken in elkaar te zetten kun je beginnen met die vraag te beantwoorden.

U krijgt soms de kritiek dat u uw toevlucht neemt tot relativisme om wetenschappelijke zekerheden in twijfel te trekken. U hebt al gesteld dat in een hypertechnologische wereld het hele politieke systeem zou veranderen.

Harari: Als u me vraagt hoe dat nieuwe model eruit zal zien: ik weet het niet. Maar we moeten het dringend ontwikkelen. Technologische veranderingen maken het oude systeem stilaan overbodig. Misschien wel de belangrijkste uitdaging waarvoor we staan, is de mogelijkheid om mensen te hacken: om zo veel gegevens te verzamelen dat een extern systeem ons beter kan kennen dan wij onszelf, en ons kan proberen te manipuleren. De huidige politieke en economische structuren werden gebouwd toen zo’n technologie nog niet bestond. Nu moeten we de democratie en het economische systeem opnieuw uitvinden. Wat zal blijven bestaan, is een absolute universele basis voor ethiek en moraal die niet verandert. Ik ben van mening dat het bij moraal niet gaat om het naleven van wetten, maar om het verminderen van lijden, wat een universeel biologisch fenomeen is. De middelen veranderen omdat de omstandigheden veranderen. In de twintigste eeuw was de liberale democratie het beste politieke systeem, omdat het beter dan totalitarisme en absolute monarchieën was in het terugbrengen van het menselijk lijden. Ik weet niet wat er over 100 jaar zal gebeuren, maar er zal een nieuw soort politiek systeem nodig zijn, een systeem dat hopelijk beter in staat zal zijn om mensen te bevrijden van het lijden.

U pleit bij de aanpak van de coronapandemie voor meer wereldwijde samenwerking. U vindt dat internationaal leiderschap wordt belemmerd door het populistische nationalisme van leiders als Donald Trump, Jair Bolsonaro en Viktor Orban.

Harari: (ironisch) En ze passeren allemaal geregeld in Israël. Premier Benjamin Netanyahu is een vriend van hen allemaal. In deze pandemie hebben we gezien dat het beter is om samen te werken om een vaccin te ontwikkelen of om de verspreiding van het virus te voorkomen. Trump, Bolsonaro en anderen hebben het totaal verkeerd wanneer ze wereldwijde coördinatie ‘onpatriottisch’ noemen. Echte patriotten onderhouden een goed gezondheidssysteem door belastingen te betalen. Een president die miljonair is en slechts 750 dollar belastingen per jaar betaalt, is geen patriot (Harari verwijst naar de belastingaangifte van Donald Trump, nvdr).

Velen lezen uw discours als een pleidooi voor keynesiaans interventionisme.

Harari: Nee. Dat idee is gemeenschappelijk erfgoed, dat al sinds de tweede helft van de twintigste eeuw wordt gedeeld. Kijk, we hebben allemaal een goed gezondheidssysteem nodig, en daar moeten we voor betalen. Ik hoop dat covid-19 het model dat pleit voor privatisering van de zorg eindelijk zal uitroeien. Niemand kan er serieus aan denken om het beheer van de volksgezondheid aan de vrije markt over te laten.

Iets anders: is de tijd van religies voorbij? Zal technologische ontwikkeling hun verhaal overbodig maken?

Harari: Ik denk niet dat ze per se moeten verdwijnen, hoewel ze zich zullen moeten aanpassen aan nieuwe omstandigheden. Als je een brede wereldwijde samenwerking op de sporen wilt krijgen, heb je enige mythologie nodig om mensen bij elkaar te brengen – maar we zouden kunnen kiezen voor betere verhalen. De minst religieuze samenlevingen zijn de meest welvarende. Vergelijk maar eens Spanje of Nederland met Syrië of Irak, die gewelddadiger en minder tolerant zijn.

Moet religie worden vervangen door de meditatie en de retraites in India die u beoefent?

Harari: Er is een groot verschil tussen spiritualiteit en religie. De eerste betreft de fundamentele vragen: wie ben ik, wat is de zin van het leven? De zoektocht naar de antwoorden is een spirituele praktijk. Religie is het tegenovergestelde: het biedt rudimentaire antwoorden en vraagt ons om erin te geloven.

Tijdens de pandemie hebben veel religieuze leiders gevraagd om weg te blijven uit de gebedshuizen, om medisch-wetenschappelijke redenen.

Harari: Er mag geen tegenstelling bestaan tussen religie en wetenschap. Ja, er zijn conflicten, maar die zijn niet onvermijdelijk. De paus heeft de christenen gevraagd niet naar de kerken te gaan om niet geïnfecteerd te raken en de mis online te volgen. Franciscus’ houding is positief, net als zijn standpunt over klimaatverandering. Ook in moskeeën en synagogen is die oproep gekomen.

Ultraorthodoxe joden hebben de tempels in Israël wel overspoeld.

Harari: (lacht) Het werkt niet op dezelfde manier als bij paus Franciscus. Hier is het veeleer een politieke dan een religieuze kwestie. Netanyahu gebruikt een verdeel-en-heersstrategie. Hij creëert spanning tussen verschillende delen van de Israëlische samenleving. Hij zet aan tot haat om zijn politieke basis te versterken. Hij beweert dat bepaalde burgers verraders en vijanden zijn, om te verhinderen dat zijn kiezers op andere partijen zouden stemmen. In normale tijden kun je regeren met slechts een deel van de bevolking achter je, maar tijdens een pandemie moet iederéén meewerken. Na al die jaren waarin haat verspreid werd, is het geen wonder dat er zich in Israël een vertrouwenscrisis voordoet.

U hebt zich lang geconcentreerd op mondiale kwesties, maar sinds het begin van de pandemie laat u uw stem horen in de Israëlische politiek. U hebt op een persconferentie een ‘couppoging’ van Nethanyahu veroordeeld.

Harari: Doorgaans meng ik me liever niet in de dagelijkse politiek, maar dit was een uitzonderlijke situatie. Aan het begin van de pandemie, toen de hele wereld in paniek was, kon Nethanyahu geen regering vormen die hem aan een meerderheid kon helpen. Vervolgens heeft hij de rechtbanken gesloten, zogezegd ter bescherming van de rechters, en heeft hij geprobeerd het functioneren van het parlement te verhinderen. Het gevoel bestond dat hij een staatsgreep voorbereidde. Gelukkig heeft de druk van partijen en de publieke opinie het machtsevenwicht hersteld.

U houdt er niet van om een profeet of een goeroe te worden genoemd, maar u doet wel voortdurend voorspellingen.

Harari: Ik vertrek van vragen. Hoe komen we uit de pandemie? Zal de mensheid hier meer verenigd uit komen? Ik weet het niet. Het enige wat ik kan zeggen, is dat het allemaal afhangt van de beslissingen die worden genomen. Ik hoop dat de bevolking voor meer samenwerking zal kiezen. Maar er kunnen ook verkeerde beslissingen worden genomen. In mijn boeken probeer ik verschillende scenario’s voor de toekomst te verkennen en mensen aan te moedigen de juiste keuze te maken. Maar ik kan niet weten wat er gaat gebeuren.

Wordt de pandemie een mijlpaal in de geschiedenis?

Harari: Op zich is covid-19 relatief mild. Het sterftecijfer ligt laag. De pest in de middeleeuwen was oneindig veel erger, die doodde tussen een kwart en de helft van de Europese en Aziatische bevolking. De grieppandemie van 1918-1919, waarbij in sommige landen 5 procent van de bevolking omkwam, was ook veel erger.

De zogenaamde Spaanse griep?

Harari: Ik gebruik die uitdrukking liever niet. Als neutraal land tijdens de Eerste Wereldoorlog was Spanje het enige land met een vrije pers in Europa, en daarom werd het als bron van de pandemie beschouwd. Het grootste gevaar van covid-19 is nu economisch en politiek, niet medisch. De gevolgen van de pandemie kunnen catastrofaal zijn en vele jaren duren. Dat kan ervoor zorgen dat hele regio’s instorten, zoals Zuid- Amerika, en dat nieuwe bewakingstechnologieën opgang maken. Landen die doorgaans zeer zorgvuldig de rechten van hun burgers beschermen, zijn nu bezig het gebruik van dergelijke technologie te legitimeren. Als mensen over 50 jaar op 2020 terugkijken, zullen ze misschien niet aan het virus denken, maar aan het moment waarop de overheid iedereen in de gaten begon te houden. Dat kan zijn grote erfenis zijn. Vooral als het gaat om biometrische bewaking, niet alleen om te weten waar iemand naartoe gaat en wie hij of zij ontmoet, maar ook om te observeren wat er in zijn of haar lichaam gebeurt: zijn of haar bloeddruk, hartslag, hersenactiviteit. Overheden en bedrijven zullen ons beter leren kennen dan wijzelf. Ze zullen onze emoties, gedachten en persoonlijkheid begrijpen. Het is een vorm van sociale controle waar totalitaire regimes altijd over gefantaseerd hebben.