Historicus Yuval Noah Harari: ‘Als Poetin mag winnen in Oekraïne, zal dat soort imperialisme overal ter wereld een comeback maken’

‘Niet-westerse mogendheden hebben er alle belang bij vrede te brengen in Oekraïne’, zegt de populaire historicus en filosoof Yuval Noah Harari in de aanloop naar de vredestop over Oekraïne op 15 juni. ‘Het zou hen positioneren als wegbereiders die men kan vertrouwen om andere conflicten op te lossen.’

We waarderen onze knieën pas ten volle als ze niet meer werken. Hetzelfde geldt voor de wereldorde: het wordt pas pas duidelijk welke voordelen ze ons heeft geboden als ze instort. En dan zijn het meestal de zwakkeren die er het meest onder lijden. Dat moeten de wereldleiders in het achterhoofd houden in de aanloop naar de vredestop voor Oekraïne in Zwitserland op 15 juni. Want als de vrede niet kan worden hersteld en de internationale, op regels gebaseerde orde verder afbrokkelt, zullen de gevolgen catastrofaal en wereldwijd voelbaar zijn.

Telkens als internationale regels zinloos worden, zoeken landen veiligheid in bewapening en militaire allianties. Kan iemand het Polen, gezien de gebeurtenissen in Oekraïne, kwalijk nemen dat het zijn leger en militaire budget bijna verdubbelt? Verbaast het iemand dat Finland zich aansluit bij de NAVO of dat Saudi-Arabië een defensieverdrag met de Verenigde Staten nastreeft?

Jammer genoeg gaat de stijging van militaire budgetten ten koste van de zwaksten in de samenleving, omdat geld dat bestemd is voor scholen en ziekenhuizen naar tanks en raketten gaat. Militaire allianties hebben ook de neiging om ongelijkheid te vergroten. Zwakke staten die buiten hun bescherming vallen worden een gemakkelijke prooi. Als gemilitariseerde blokken zich over de wereld verspreiden, komen handelsroutes onder druk te staan, neemt de handel af en betalen de armen daar de hoogste prijs voor. En naarmate de spanningen tussen de gemilitariseerde blokken toenemen, groeit de kans dat een klein vonkje in een uithoek van de wereld leidt tot een wereldbrand. Omdat allianties afhankelijk zijn van geloofwaardigheid, kan zelfs een klein conflict op een onbeduidende locatie een onmiddellijke aanleiding zijn tot een derde wereldoorlog.

Filosoof Yuval Noah Harari: ‘We kunnen de Derde Wereldoorlog nog voorkomen’

Wat Nederlands-Indië ons leert

De mensheid heeft het allemaal al eerder meegemaakt. Meer dan 2000 jaar geleden legden Sun Tzu, Kautilya en Thucydides bloot hoe in een wetteloze wereld de zoektocht naar veiligheid iedereen minder veilig maakt. En ervaringen uit het verleden, zoals de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog, hebben ons telkens geleerd dat het de zwakkeren zijn die onevenredig lijden in een mondiaal conflict.

Zo viel tijdens de Tweede Wereldoorlog een enorm aantal slachtoffers te betreuren in Nederlands-Indië, het huidige Indonesië. Toen de oorlog in 1939 in Oost-Europa uitbrak, leek die ver verwijderd van de rijstboeren op Java. Maar de gebeurtenissen in Polen zorgden voor een kettingreactie die ongeveer 3,5 tot 4 miljoen Indonesiërs het leven kostte, meestal door verhongering of omdat ze dwangarbeid verrichten onder de Japanse bezetters. Het ging om 5 procent van de Indonesische bevolking, een veel hoger percentage dan bij de bevolking van sommige grote oorlogvoerende landen: de Verenigde Staten (0,3 procent) Groot-Brittannië (0,9 procent) en Japan (3,9 procent). Twintig jaar later betaalde Indonesië opnieuw een bijzonder hoge prijs. De Koude Oorlog mag dan wel koud zijn geweest in Berlijn, in Jakarta zorgde hij voor een verschroeiend inferno. In 1965 en 1966 werden tussen de 500.000 en 1 miljoen Indonesiërs gedood in bloedbaden die werden veroorzaakt door spanningen tussen communisten en anticommunisten.

De huidige situatie is potentieel erger dan die van 1939 of 1965. Een nucleaire oorlog zou niet alleen honderden miljoenen mensen in neutrale landen in gevaar brengen, de mensheid wordt ook geconfronteerd met de existentiële dreigingen van de klimaatverandering en uit de hand gelopen artificiële intelligentie (AI).

Terwijl militaire budgetten worden opgekrikt, wordt met geld dat had kunnen bijdragen aan het oplossen van de klimaatopwarming een wereldwijde wapenwedloop aangewakkerd. En naarmate die feller wordt, verdampt de goodwill die nodig is voor afspraken over klimaatverandering. Toenemende spanningen verpesten ook de kans om tot afspraken te komen over het beperken van een wapenwedloop. Zeker de oorlogsvoering met drones zit in een stroomversnelling. Binnenkort zien we misschien zwermen volledig autonome drones die vechten in de lucht boven Oekraïne en duizenden mensen op de grond doden. De dodelijke robots komen eraan, maar mensen zijn verlamd door onenigheid. Als er niet snel vrede komt in Oekraïne, zal waarschijnlijk iedereen daaronder lijden, zelfs wie duizenden kilometers van Kiev verwijderd is en denkt dat het conflict daar niets met hem of haar te maken heeft.

Het grootste taboe

Vrede sluiten is nooit gemakkelijk. Iemand zei ooit dat landen door een schuurdeur de oorlog in marcheren, maar je raakt er alleen uit door een muizenhol. Wanneer er tegenstrijdige belangen zijn is het moeilijk om schuldigen aan te wijzen en een redelijk compromis te vinden. Toch is de Russisch-Oekraïense oorlog uitzonderlijk eenvoudig.

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 werden de onafhankelijkheid en de grenzen van Oekraïne universeel erkend. Het land voelde zich zo veilig dat het ermee instemde het nucleaire arsenaal dat het van de Sovjet-Unie had geërfd op te geven, zonder van Rusland of andere mogendheden hetzelfde te eisen. In ruil daarvoor ondertekende Rusland (en ook de Verenigde Staten en Groot-Brittannië) in 1994 het Memorandum van Boedapest, waarin het beloofde ‘af te zien van dreiging met of gebruik van geweld tegen de territoriale integriteit of politieke onafhankelijkheid’ van Oekraïne. Het was een van de grootste daden van unilaterale ontwapening in de geschiedenis. Kernbommen inruilen voor papieren beloftes leek de Oekraïners een verstandige zet in 1994, toen het vertrouwen in internationale regels en overeenkomsten groot was.

Twintig jaar later, in 2014, begon de Russisch-Oekraïense oorlog toen Russische troepen de Krim bezetten en separatistische bewegingen in Oost-Oekraïne aanwakkerden. De oorlog golfde acht jaar lang op en neer, tot Rusland in februari 2022 een aanval inzette met als doel heel Oekraïne te veroveren.

Rusland heeft verschillende motivaties geformuleerd voor zijn acties, met name dat het vooruitliep op een westerse aanval op Rusland. Maar noch in 2014 noch in 2022 hing de dreiging van zo’n gewapende invasie in de lucht. Vaag gepraat over ‘Westers imperialisme’ of ‘cultureel Coca-kolonialisme’ volstaat misschien om discussies in ivoren torens aan te wakkeren, maar kan niet rechtvaardigen dat de inwoners van Bucha worden afgeslacht of dat Marioepol tot puin wordt gebombardeerd.

Gedurende het grootste deel van de geschiedenis verwees de term ‘imperialisme’ naar gevallen waarin een machtige staat zoals Rome, Groot-Brittannië of tsaristisch Rusland vreemde landen veroverde en er provincies van maakte. Dat soort imperialisme werd na 1945 geleidelijk aan taboe. Hoewel er aan het eind van de twintigste en het begin van de eenentwintigste eeuw geen gebrek was aan oorlogen – met gruwelijke conflicten in Palestina en Israël, Soedan, Myanmar en elders – werd tot nu toe geen enkel internationaal erkend land simpelweg van de kaart geveegd na annexatie door een machtige veroveraar. Toen Irak dat probeerde te doen met Koeweit in 1990-91, herstelde een internationale coalitie de onafhankelijkheid en territoriale integriteit van Koeweit. En toen de Verenigde Staten Irak binnenvielen in 2003, was er nooit sprake van dat het land of een deel ervan zou worden geannexeerd.

Rusland heeft niet alleen de Krim al geannexeerd, maar ook alle gebieden die zijn legers momenteel in Oekraïne bezetten. President Vladimir Poetin volgt het keizerlijke principe dat elk gebied dat door het Russische leger wordt veroverd door de Russische staat wordt geannexeerd. Rusland is zelfs zo ver gegaan dat het verschillende regio’s heeft geannexeerd die zijn legers alleen maar wilden veroveren, zoals de onbezette delen van de oblasten Cherson, Zaporizja en Donetsk.

Poetin heeft niet de moeite genomen om zijn imperiale bedoelingen te verbergen. Minstens sinds 2005 verklaarde hij herhaaldelijk dat de ineenstorting van het Sovjetrijk ‘de grootste geopolitieke catastrofe van de eeuw’ was, en beloofde hij dat rijk opnieuw op te bouwen. Verder beweerde hij dat de Oekraïense natie niet echt bestaat en dat Rusland een historisch recht heeft op het hele Oekraïense grondgebied.

Comeback van het imperialisme

Als Poetin mag winnen in Oekraïne, zal dat soort imperialisme overal ter wereld een comeback maken. Wat zal Venezuela er dan van weerhouden om bijvoorbeeld Guyana te veroveren, of Iran om de Verenigde Arabische Emiraten in te palmen? Wat zal Rusland ervan weerhouden om Estland of Kazachstan te veroveren? Geen enkele grens, geen enkele staat zou veilig zijn zonder bewapening en allianties. Als het taboe op imperiale veroveringen wordt doorbroken, zullen zelfs staten waarvan de onafhankelijkheid en grenzen al lang geleden internationaal zijn erkend, een almaar groter risico lopen aangevallen te worden, en zelfs opnieuw een imperiale provincie te worden.

Dat gevaar is ook waarnemers in voormalige imperiale kolonies niet ontgaan. In een toespraak in februari 2022 legde Martin Kimani, Keniaans ambassadeur bij de Verenigde Naties, uit dat na de ineenstorting van de Europese rijken pas bevrijde mensen in Afrika en elders internationale grenzen als heilig beschouwden, omdat ze begrepen dat het alternatief het voeren van eindeloze oorlogen was. Afrikaanse landen hebben veel potentieel betwiste grenzen uit het imperiale verleden geërfd, maar, zoals Kimani uitlegde, ‘we zijn overeengekomen dat we genoegen zouden nemen met de grenzen die we geërfd hebben. In plaats van naties te vormen die met een gevaarlijke nostalgie achteromkijken, hebben we ervoor gekozen om vooruit te kijken naar een grootsheid die geen van onze naties en volkeren ooit gekend heeft.’ Verwijzend naar de poging van Poetin om het Sovjetimperium opnieuw op te bouwen, zei Kimani dat de ineenstorting van een imperium weliswaar veel onvervulde verlangens achterlaat, maar dat die nooit met geweld mogen worden nagestreefd. ‘We moeten verrijzen uit de restanten van dode imperia op een manier die ons niet terugvoert naar nieuwe vormen van overheersing en onderdrukking.’

Zoals Kimani al aangaf, is nostalgie naar het imperialisme de drijvende kracht achter de Russische invasie in Oekraïne. De Russische territoriale eisen in Oekraïne hebben geen basis in het internationale recht. Natuurlijk heeft Rusland, zoals elk land, legitieme zorgen over zijn veiligheid, en elk vredesakkoord moet daar rekening mee houden. In de afgelopen eeuw was Rusland herhaaldelijk het slachtoffer van invasies die aan vele miljoenen burgers het leven kostten. Russen verdienen het om zich veilig en gerespecteerd te voelen. Maar geen enkele Russische veiligheidszorg kan de vernietiging van de Oekraïense natie rechtvaardigen. Bovendien mogen we niet vergeten dat ook Oekraïne legitieme zorgen heeft omtrent zijn veiligheid. Gezien de gebeurtenissen van de afgelopen tien jaar heeft het land duidelijk behoefte aan garanties tegen toekomstige Russische agressie die krachtiger zijn dan het Memorandum van Boedapest of de Minsk-akkoorden van 2014-2015.

Keizerrijken hebben zichzelf altijd gerechtvaardigd door voorrang te geven aan hun eigen veiligheidsproblemen, maar hoe groter ze werden, hoe groter ook die problemen werden. Het oude Rome begon aan zijn imperiale project vanwege de veiligheidsproblemen in Midden-Italië, en uiteindelijk voerde het wrede oorlogen op duizenden kilometers van Italië vanwege de veiligheidsproblemen aan de Donau en de Eufraat. Als de Russische veiligheidszorgen worden erkend als een legitieme basis voor veroveringen aan de Dnjepr, dan kunnen ze binnenkort ook worden gebruikt om veroveringen aan de Donau en de Eufraat te rechtvaardigen.

Nieuwe leiders

Om een nieuw tijdperk van imperialisme te voorkomen, is leiderschap vanuit vele richtingen nodig. Op de komende vredestop over Oekraïne kunnen twee bijzonder belangrijke stappen worden gezet.

Ten eerste moeten Europese landen, waarvan sommige het volgende doelwit van het Russische imperialisme kunnen zijn, zich ertoe verbinden Oekraïne te steunen, hoe lang de oorlog ook duurt. Nu Rusland bijvoorbeeld zijn campagne intensiveert om de energie-infrastructuur van Oekraïne te vernietigen, zou Europa de energievoorziening van Oekraïne moeten garanderen vanuit elektriciteitscentrales in de NAVO-landen. En wat er ook gebeurt bij de Amerikaanse verkiezingen in november, Europa zou zich moeten inzetten om Oekraïne te voorzien van het geld en de wapens die het nodig heeft om zich te blijven beschermen. Gezien de isolationistische neigingen van de Republikeinse Partij en andere segmenten van de Amerikaanse samenleving kan Europa er niet op vertrouwen dat de Verenigde Staten het zware werk zullen doen.

Zulke toezeggingen zijn het enige wat Rusland zal overtuigen om ernstig te onderhandelen over vrede. Rusland heeft veel te verliezen bij een langdurige oorlog. Elke maand dat de oorlog aanhoudt, vervaagt Poetins droom om van zijn land een grote mogendheid te maken, omdat de vijandigheid van Oekraïne jegens Rusland toeneemt, en omdat Rusland afhankelijker wordt van andere mogendheden en verder achterop raakt in belangrijke technologische wedlopen. Als de oorlog voortduurt, dreigt Rusland een Chinese vazal te worden. Maar als Poetin denkt dat de Europeanen het beu worden om Oekraïne te steunen, zal hij tijd rekken in de hoop het land eindelijk te kunnen veroveren. Pas als duidelijk wordt dat Europa voor de lange termijn achter Oekraïne staat, kunnen er serieuze vredesbesprekingen beginnen.

Waarom is Europa zo traag met steun leveren aan Oekraïne?

De tweede belangrijke stap is meer leiderschap van niet-Europese landen. Opkomende machten als Brazilië, India, Indonesië en Kenia leveren vaak kritiek op de westerse machten voor hun imperialistische misdaden in het verleden en voor de huidige incompetentie en vriendjespolitiek. Er valt inderdaad veel te bekritiseren. Maar het is beter om in het midden post te vatten en het voortouw te nemen dan aan de zijlijn te staan en aan whataboutism te doen. Niet-westerse mogendheden moeten actie ondernemen om de internationale orde te beschermen. Niet om het aftakelende Westen een dienst te bewijzen, maar in hun eigen voordeel. Dat vereist dat landen als Brazilië en India politiek kapitaal investeren, risico’s nemen en, als dat niet voldoende blijkt, een standpunt innemen om de internationale regels te verdedigen. Goedkoop zal dat niet zijn, maar de prijs van niets doen zal veel hoger zijn.

In september 2022 zei de Indiase premier Narendra Modi tegen Poetin dat ‘het huidige tijdperk niet het tijdperk is voor oorlog’. Toen Modi later terugdacht aan hun gesprek voegde hij daaraan toe dat het huidige tijdperk ‘er een is van dialoog en diplomatie. En we moeten allemaal doen wat we kunnen om het bloedvergieten en menselijk lijden te stoppen.’ Er zijn vele maanden verstreken sinds Modi die gevoelens uitte. Tenzij de wereldleiders doortastend optreden, lijkt het erop dat het tijdperk van de dialoog voorbij is en een nieuw tijdperk van onbeperkte oorlog aanbreekt.

Leiders van over de hele wereld zouden de komende top moeten bijwonen en samenwerken om een rechtvaardig en duurzaam einde aan de oorlog te maken. Vrede in Oekraïne zou die leiders positioneren als wegbereiders die men kan vertrouwen om andere conflicten op te lossen, klimaatverandering en op hol geslagen AI aan te pakken en de mensheid de weg te wijzen in de onrustige eenentwintigste eeuw.

© The Economist