Historicus Timothy Snyder: ‘We leven in het jaar 1938’

Wat we vandaag meemaken, lijkt op wat er net voor de Tweede Wereldoorlog gebeurde, zegt de Amerikaanse historicus Timothy Snyder, die onderzoek doet naar de geschiedenis van Oost-Europa. ‘Vrijheid betekent niet: je vroegtijdig overgeven aan een agressieve fascistische macht.’

In 2017 bracht historicus Timothy Snyder zijn bestseller Over tirannie uit, die in het ­Nederlands de ondertitel Twintig lessen uit de twintigste eeuw draagt. Sindsdien is Vladimir Poetin Oekraïne binnengevallen, probeert Donald Trump dagelijks democratische waarden te torpederen en blijft het populisme oprukken. Heeft de mensheid dan helemaal niets van de geschiedenis geleerd?

‘De belangrijkste les uit de twintigste eeuw is: we mogen ons niet uit voorzorg onderwerpen aan autoritaire leiders’, zegt Snyder, die doceert aan de prestigieuze Yale-universiteit. ‘Toen hebben we gezien hoe democratieën kunnen sterven. Maar we moeten dat inzicht ook toepassen. Geschiedenis kan een wapen zijn.’

Wat vermag historische kennis tegen moderne tech-oligarchieën?

Timothy Snyder: Kijk naar wat mannen als Trump of Musk doen: ze zeggen dat we in een ‘nieuwe tijd’ leven waarin geschiedenis er niet meer toe doet, óf ze zeggen: ‘Onze mensen zijn altijd goed geweest, men praat jullie alleen maar een schuldgevoel aan!’ Beide zijn klassieke manipulatieve trucs. Er is historische kennis nodig om die methodes te ontmaskeren. Het is heel aantrekkelijk om jezelf onschuldig te voelen.

Hoe Donald Trump de techbazen (en vooral Elon Musk) een stuk armer maakt

In Duitsland is de herdenking van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust prominent aanwezig. Toch wordt de radicale rechterzijde er steeds sterker. Wat is er misgegaan in de herinneringscultuur?

Snyder: Wanneer we terugdenken aan de Tweede Wereldoorlog en de misdaden die eraan verbonden zijn, vooral de Holocaust, gebeurt dat vaak via de verhalen van overlevenden. Bij bijna elke herdenking staan zij centraal. Hun verhalen zijn van onschatbare waarde, want ze leren ons over menselijke waardigheid, ethiek en lijden. Maar er is ook een probleem.

Welk probleem?

Snyder: De persoonlijke getuigenissen leiden af van de oorzaken van de oorlog. Een overlevende kan niet per se uitleggen waarom Hitler de oorlog is begonnen, of waarom die de vorm aannam van een vernietigingsoorlog met systematische massamoorden. Antwoorden op die fundamentele vragen zijn nodig om er politieke lessen uit te trekken.

Maar slachtoffers horen sluit toch niet uit dat we ook naar de oorzaken kijken?

Snyder: Het risico is dat we de herinnering reduceren tot een subjectief verhaal. Daar kunnen figuren als Poetin of Trump dan hun eigen, even subjectieve versie van de geschiedenis tegenover zetten. Zo wordt geschiedenis een speelbal.

Wat ontbreekt in de herdenking van de Tweede Wereldoorlog?

Snyder: Dat Hitler koloniale praktijken in Europa probeerde toe te passen. Hij behandelde de Sovjet-Unie, waartoe Oekraïne toen behoorde, als een kolonie waarvan hij voedsel, grondstoffen en mensen willekeurig wilde controleren en uitbuiten. Dat perspectief helpt ons om het heden te begrijpen.

De entourage van Hitler: ‘Hij was zeer loyaal tegenover zijn ondergeschikten’

Hoe dan?

Snyder: Poetin treedt met zijn inval in Oekraïne in de voetsporen van de nazi’s. Onder zijn leiding lijkt Rusland qua structuur op het Duitsland van de jaren dertig: een eenpartijstaat met een leider die Oekraïne als onderdeel van zijn machtsgebied ziet. En dat terwijl Poetin beweert zelf tegen ‘nazi’s’ te vechten.

Maar Vladimir Poetin is Adolf Hitler niet. Wat is dan het nut van deze vergelijking?

Snyder: Het gaat om de structuren van oorlogsvoering en politieke motieven. Poetin wil Oekraïne niet alleen annexeren, maar ook uitbuiten. Hij leidt een fascistische staat en valt een democratisch verkozen regering aan die volgens hem geen bestaansrecht heeft. Dat doet sterk denken aan hoe Hitler keek naar Tsjechoslowakije en Polen, die hij ook als ‘onechte’ staten beschouwde.

Wat betekent dat?

Snyder: Dat we alles moeten doen om de vernietiging van Oekraïne te voorkomen. Het vernietigen van staten maakte de Holocaust mogelijk. Volkeren werd hun identiteit ontnomen, en zo konden ze makkelijker ontmenselijkt worden. Ook in Israël is het conflict deels te herleiden tot het feit dat het de Palestijnen aan een eigen staat ontbreekt. Kennis van de geschiedenis helpt bij het nemen van juiste politieke beslissingen.

Elon Musk sprak onlangs via streaming een partijcongres van de radicaal-rechtse AfD toe. Hij stelde dat de Duitsers te veel nadruk leggen op hun verleden. Sinds wanneer is Musk geïnteresseerd in de geschiedenis van Duitsland?

Snyder: Musk is een moderne imperialist, net als de Europese kolonialisten in de negentiende eeuw. Toen gebruikten de Europese machten lokale leiders om hun macht in Afrika te vestigen en andere volkeren te domineren. Musk doet vandaag hetzelfde. Dat verklaart zijn optreden bij de AfD.

‘Erfenis van Merkel: is het echt de schuld van Elon Musk als AfD straks de grootste wordt in Duitsland?’

Wat is zijn doel?

Snyder: Hij wil Europa koloniseren. Letterlijk. Om dat doel te bereiken, moet hij Europa destabiliseren. Net als een klassieke imperialist valt hij politieke instellingen aan. In dit geval gebruikt hij de AfD als bondgenoot om de Duitse staat en de Europese Unie te verzwakken. Zijn steun aan extreemrechtse bewegingen toont dat het hem alleen om macht te doen is. Maar in tegenstelling tot vroeger opereert hij in een geglobaliseerde, technologische context waarin rijkdom en macht geconcentreerd zijn bij individuen, en staten steeds minder betekenis hebben.

Waar doet het heden u aan denken?

Snyder: Er zijn duidelijke parallellen met het begin van de twintigste eeuw. Net als toen leven we in een tijd van globalisering, die als een neutrale kracht én als een duistere samenzwering kan worden geïnterpreteerd. Een ander kenmerk is de enorme concentratie van rijkdom. Die is nu zelfs nog groter. Ongelofelijk grote vermogens zijn in handen van individuen die bovendien controle over informatie hebben. We leven in een tijd waarin een kleine groep mensen de koers bepaalt.

Waar zit het verschil?

Snyder: Aan het begin van de twintigste eeuw waren er nog toekomstvisies, positief of negatief. Vandaag zijn we het zicht op de toekomst kwijt. We hebben technologieën zoals kernfusie of zonne-energie om deze eeuw te doorstaan, maar kiezen ervoor ze niet te gebruiken. Net zoals we het historische inzicht over het falen van massademocratieën negeren.

Waarom doen we dat?

Snyder: In wezen gaat het om een klassiek menselijk motief: de overtuiging dat wie de macht heeft, ook gelijk heeft. We leven in een tijd waarin een kleine elite onze toekomstvisie bepaalt. Daardoor worden thema’s als onsterfelijkheid of ruimtereizen naar Mars verheven tot nieuwe beloftes, terwijl echte problemen zoals herverdeling van rijkdom of eerlijke informatiedeling genegeerd worden.

Kan de Amerikaanse democratie de ‘stresstest’ van Trump en Musk doorstaan?

Snyder: Ik houd niet van het woord ‘stresstest’. Een democratie is geen bank. Maar de situatie is wel dramatisch. We zien een tech-oligarchie die een staatsgreep uitvoert. Toch geloof ik dat er in de Verenigde Staten verzet zal ontstaan en dat de liberale orde kan overleven. Democratiseringsprocessen verlopen in golven: op vooruitgang volgen tegenslagen, en dan weer groei. Deze crisis zou een keerpunt kunnen zijn in een overwegend positieve ontwikkeling.

Hoe verklaart u de wereldwijde opmars van populisten?

Snyder: Ze zijn producenten van angst. Europa en de VS kampen al jaren met stagnerende sociale mobiliteit. In de VS is het bijna onmogelijk om te stijgen op de sociale ladder. In Europa zijn sinds de financiële crisis van 2008 wel goede banen ontstaan, maar niet genoeg. Die reële angsten gebruiken populisten, en ze wakkeren ze aan. Digitale media functioneren daarbij als angstmachines – zeker in onzekere tijden of in tijden van oorlog, zoals in Oekraïne.

Populisme-expert Cas Mudde: ‘Het is haast crimineel dat Europa hier niet op was voorbereid’

Voor velen ontstond wat we vandaag onder ‘het Westen’ verstaan na de Tweede Wereldoorlog. Hoe konden toenmalige vijanden zo snel bondgenoten worden?

Snyder: Duitsland had geluk. Het Marshallplan was in de VS zeer omstreden. Washington wilde er de wereldhandel mee stimuleren. Het werd zelfs aangeboden aan de Sovjet-Unie – achter de schermen althans. De Koude Oorlog ontstond mede doordat Moskou zijn satellietstaten verbood om hulp van de VS te aanvaarden. Daarna profiteerde Duitsland van de rivaliteit tussen Washington en Moskou. De NAVO werd razendsnel opgericht, zonder dat men veel oog had voor het verleden.

Vandaag is de NAVO steeds meer verdeeld. Internationaal klinkt vaker dat het verzet van de Oekraïners de oorlog alleen maar verlengt, terwijl Kiev toch niet kan winnen.

Snyder: Dat is alsof je zegt dat Polen in 1939 niet had moeten vechten, omdat er dan geen Tweede Wereldoorlog zou zijn geweest. Maar dan hadden de Duitsers Oost-Europa gedomineerd, en was de Holocaust waarschijnlijk volledig uitgevoerd. De geschiedenis toont het tegendeel. Als de Polen niet gevochten hadden, hadden de Britten niet deelgenomen aan de oorlog, had Amerika geen troepen gestuurd en had Duitsland gewonnen. Vrijheid betekent niet: je vroegtijdig overgeven aan een agressieve fascistische macht.

Zijn de situaties echt vergelijkbaar?

Snyder: Ja. Als Frankrijk en Groot-Brittannië in 1938 Tsjechoslowakije geholpen hadden in plaats van het in München op te offeren in ruil voor vrede, dan hadden ze Duitsland kunnen tegenhouden. Er was dan geen oorlog gekomen, of de oorlog was anders verlopen. Je zou kunnen zeggen: we leven in het lange jaar 1938. Al 36 maanden, sinds de Russische inval in Oekraïne. Of we in 1939 belanden en alles escaleert, hangt ervan af hoe we met Oekraïne omgaan.

Welke lessen uit de Tweede Wereldoorlog worden volgens u nog over het hoofd gezien?

Snyder: De Tweede Wereldoorlog was een militair conflict waarin de naties wonnen die hun economische middelen het best wisten te mobiliseren. Precies dat hebben Duitsland, de Europeanen en zelfs de Amerikanen in de Oekraïne-oorlog nagelaten. Die oorlog had snel afgelopen kunnen zijn, maar we hebben geweigerd die les te leren.

Een militair ‘alles of niets’ had de oorlog ook nucleair kunnen doen escaleren.

Snyder: De oorlog ís ook geëscaleerd, en heeft al honderdduizenden mensenlevens gekost. Het gevolg is dat Poetins totalitaire regime geconsolideerd is, en dat Rusland een voorbeeld is geworden voor antidemocratische krachten wereldwijd. Poetin beweert dat hij het hele Westen kan verslaan. Het is een groot probleem voor de democratie dat de democratische landen er niet in slagen om een veel armer land te verslaan. Dat zendt een gevaarlijk signaal uit naar China, India en de rest van de wereld: het Westen is niet zo sterk als het zich voordoet. Wat is er dan nog groots aan dit democratische model?

Bent u niet bang voor een Derde Wereldoorlog?

Snyder: Ik heb niet het recht om bang te zijn. En ik praat daar ook liever niet over, omdat angst een machtsmiddel is. Poetin dreigt met een kernoorlog om ons te intimideren. Daardoor doen we niets, of geven we toe aan de eisen van een fascistisch regime dat een ander land binnenvalt. Dat is absurd. Dus nee, ik ben niet bang voor een Derde Wereldoorlog. Maar áls Rusland wint, is die oorlog wel veel waarschijnlijker.

Stel dat Trump in zijn opzet slaagt en er een wapenstilstand in Oekraïne komt. Wat zou dat betekenen voor de liberale democratieën?

Snyder: Een wapenstilstand is waarschijnlijker dan een groot vredesverdrag. Maar een deal tussen Trump en Poetin ten gunste van Rusland mag ons niet passief maken. Dus niet: ‘We wachten af wat de grote mannen doen.’ In plaats daarvan moeten we de situatie behandelen zoals in Zuid-Korea of West-Duitsland destijds. Er werden toen massaal hulpgoederen gestuurd, men deed er alles aan om de economie weer op te bouwen.

Hoe kan dat tot vrede leiden?

Snyder: Dat is een les uit de tijd na de Tweede Wereldoorlog. Al snel was het niet meer realistisch dat Rusland West-Duitsland zou binnenvallen. Niet alleen door de Amerikaanse aanwezigheid, maar ook omdat West-Duitsland in tien jaar ongelooflijk succesvol was geworden. Dat kan ook in Oekraïne, als het na een wapenstilstand snel lid wordt van de EU. Het zou een historische kans zijn, die Europa moet grijpen. En als er geen wapenstilstand komt, dan moet 2025 het jaar van de Europeanen worden. De Amerikanen zijn niet meer wie ze ooit waren.