Historicus Raymond Detrez: ‘Het is veelzeggend dat Gorbatsjov geen staatsbegrafenis krijgt’

Veel van de hervormingen van Michaïl Gorbatsjov gebeurden uit pure economische noodzaak, betoogt Ruslandhistoricus Raymond Detrez. ‘Gorbatsjov wilde de Sovjet-Unie net sterker maken. Hij heeft nooit gedacht dat ze uiteen kon vallen.’

Toen Michaïl Gorbatsjov midden jaar tachtig aan de macht kwam, wekte dat al snel over heel Europa beroering. Ondanks een zekere scepsis zorgden Gorbatsjovs beloften voor hoop in een wereld die in volle wapenwedloop was. Ook in de andere landen van het Oostblok, die ondanks een gezamenlijke afkeer voor de Sovjets enthousiast keken naar de veelbelovende hervormingen die Gorbatsjov voorstelde, was hij opmerkelijk populair. ‘Zelfs het aantal studenten slavistiek nam spectaculair toe’, vertelt emeritus professor Raymond Detrez, die tot net voor de coronapandemie Russische geschiedenis doceerde aan de UGent. ‘Plots hadden we wel 70 studenten die Russisch wilden studeren. Het zijn aantallen waar de opleiding vandaag slechts van kan dromen.’

Bij zijn heengaan ziet de wereld er drastisch anders uit. De oorlog in Oekraïne lijkt het laatste deeltje van Gorbatsjovs erfenis vernietigd te hebben. Zeker in Rusland, maar ook in de meeste voormalige Sovjetstaten, is de hervormer van weleer net geen paria. Hoe anders was het toen hij in 1985 tot secretaris-generaal van de Communistische partij werd gekozen.

Raymond Detrez: Alleen zijn leeftijd al was verrassend: hij was pas 59. Zijn voorgangers Andropov en Tsjernenko waren oude mannen die te zwak en te ziek waren om nog iets te verwezenlijken. Bovendien werden Gorbatsjovs ideeën actief gepromoot door de culturele elite. Russische schrijvers reisden Europa rond om zijn glasnost en perestrojka te promoten. Er bestond wel een zekere scepsis: zou er van al die hervormingen wel iets terechtkomen? Het hielp niet dat het aanvankelijk ook allemaal in de gebruikelijke Sovjetstijl gebeurde, waarbij de woorden van de leider plots als het heilige woord werden uitgedragen.

In welke staat was de Sovjet-Unie toen Gorbatsjov aan de macht kwam?

Detrez: De economie draaide vierkant. Ook qua buitenlandbeleid zat de Sovjet-Unie in moeilijke papieren: de inval in Afghanistan was totaal mislukt. De USSR was niet meer in staat om de Koude Oorlog voort te zetten. Ze had een enorme technologische achterstand opgelopen. Er waren bijvoorbeeld nauwelijks computers, terwijl die in het Westen al vrij breed gebruikt werden. Dat kon zo niet verder, en dus moest er een perestrojka – een economische omwenteling – komen. Gorbatsjov heeft nooit een einde willen maken aan het communistische systeem, en zeker niet aan de Sovjet-Unie. Hij wilde de Sovjet-Unie net sterker maken. Hij heeft nooit gedacht dat de Sovjet-Unie uiteen kon vallen.

Was de perestrojka in zekere zin onvermijdelijk?

Detrez: Een andere leider had het misschien anders aangepakt, maar er moest sowieso iets veranderen. De Sovjet-Unie was moreel en economisch failliet. Ze was niet langer in staat om zich efficiënt te verdedigen. Ze kon niet langer geld uitgeven aan extra bewapening om haar veiligheid te verzekeren. In dat geval kon Gorbatsjov maar één ding doen: de relaties met ‘de vijand’ verbeteren zodat een aanval onwaarschijnlijk werd. Toen hij aan de macht kwam, had zowel Amerika als de Sovjet-Unie een kernwapenarsenaal dat groot genoeg was om de wereld ongeveer veertig keer te vernietigen. Terwijl één keer natuurlijk al meer dan genoeg was.

Moeten we de ontbinding van het Warschaupact zien als een oefening in kostenefficiëntie?

Detrez: In zekere zin was het dat natuurlijk. De Sovjet-Unie heeft zich onder Gorbatsjov teruggetrokken uit landen als Afghanistan, Angola en Mozambique, waar het groeperingen steunde om wereldwijd het communisme uit te dragen. Hetzelfde geldt voor het Warschaupact: de Sovjet-Unie slaagde er niet meer in om militair op te treden in landen waar anticommunistische protesten kwamen, zoals Polen. Die terugtrekking gebeurde misschien gedeeltelijk uit morele overwegingen, maar toch ook vooral omdat de Sovjet-Unie het allemaal niet meer kon betalen.

Is het opmerkelijk dat een overtuigd communist zulke hervormingen aankondigde?

Detrez: Men geloofde aanvankelijk niet dat Gorbatsjov oprecht was in zijn intenties. Ten tijde van de kernramp in Tsjernobyl (1986) was er van glasnost – wat zoveel betekent als ‘ruchtbaarheid’ – nog niet veel sprake. Die glasnost is nadien wel essentieel gebleken bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Plotseling deden mensen die in kampen hadden gezeten hun verhaal. De glasnost heeft een morele crisis veroorzaakt die aan de basis ligt van de instorting van de Sovjet-Unie.

Hoe uitzonderlijk was het dat Gorbatsjov voor meer openheid pleitte?

Detrez: Dat was eigenlijk niet zo ongewoon. Toen Nikita Chroesjtsjov aan de macht kwam (1953), liet hij bijvoorbeeld toe dat allerlei Stalinkritische stemmen plots aan bod kwamen. Aleksandr Solzjenitsyns Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj, een boek over zijn ontberingen in de goelag, werd onder Chroesjtsjov gewoon gepubliceerd en verkocht, omdat het een kritiek was op het stalinisme. Ook bij Gorbatsjov diende de glasnost ten dele een politiek doel, omdat ze corruptieschandalen en ander machtsmisbruik naar boven bracht, waardoor politieke tegenstanders aan de kant konden worden geschoven.

Hoe succesvol waren zijn hervormingen?

Detrez: Niet. Van zijn perestrojka is bijna niets in huis gekomen. Dat mag ook niet verbazen: al bij al is Gorbatsjov slechts zes jaar aan de macht geweest. Dat was altijd onvoldoende voor de enorme problemen waar de Sovjet-Unie mee kampte.

In tegenstelling tot in het Westen wordt Gorbatsjov in Rusland vooral geminacht. Hoe komt dat?

Detrez: Omdat zijn hervormingen geleid hebben tot het instorten van de Sovjet-Unie. Nationale trots is een belangrijke zaak voor de Russen, en dan ligt het verlies van zo’n imperium natuurlijk gevoelig. Ook president Vladimir Poetin heeft hem dat meermaals verweten. Het is veelzeggend dat Gorbatsjov geen staatsbegrafenis zal krijgen.