Historicus Quinn Slobodian over de macht van Musk en co.: ‘Anarcho-kapitalisten willen gewoon ontsnappen aan de democratie’

Hoe patriottisch zijn Donald Trump en Elon Musk echt? De machtigste mannen van de Verenigde Staten beloven dan wel dat ze Amerika weer groot willen maken, maar daar twijfelt de Canadese historicus Quinn Slobodian toch aan. ‘Het gaat niet over terug willen naar de veiligheid van de natie, maar over nieuwe zones creëren waar je kunt experimenteren met nieuwe vormen van politiek en zo de problemen met nationale democratieën kunt omzeilen.’ Een gesprek over anarcho-kapitalisten, start-upsamenlevingen en de achilleshiel van Elon Musk.

‘Vrijheid en democratie zijn niet langer compatibel’, zo klaagde de Zuid-Afrikaanse techondernemer Peter Thiel al in 2009 tijdens een toespraak. Zijn oplossing? Meer landen creëren, ‘want als we meer vrijheid willen, moeten we het aantal naties vergroten.’ Thiel droomde van een wereld vol kleine, autonome staten, bestuurd door de vrije markt en zonder enige democratische controle.

Zo’n wereld vol ‘zones’ vormt het vertrekpunt van het boek Crack-Up Capitalism: Market Radicals and the Dream of a World Without Democracy van Quinn Slobodian. De Canadese historicus ziet een ‘zone’ als een zo goed als autonoom gebied in een natiestaat, waar de regelgeving wat soepeler is dan in de rest van het land. Het voorbeeld bij uitstek van zo’n zone is Hongkong, de Chinese eilandengroep die sinds jaar en dag als economische hub voor de wereldeconomie fungeert.

‘Ik wilde vooral aantonen dat kapitalisme vandaag niet langer functioneert via natiestaten, maar via ruimtes in die staten, zoals exportverwerkingszones, vrijhavens en speciale economische zones’, vertelt Slobodian vanuit Boston. Sinds de jaren 90 schieten zulke zones als paddenstoelen uit de grond, wereldwijd zijn er volgens hem al meer dan 6000. Ze leiden tot een ‘geperforeerde wereld’: het kapitalisme maakt gaten in nationale economische weefsels en groeit door meer grenzen te creëren in plaats van ze af te breken. 

Econoom Joseph Stiglitz: ‘Trump belichaamt de mislukkingen van het neoliberalisme’

Daarmee gaat hij stevig in tegen de heersende consensus. ‘Mensen plaatsen neoliberalisme altijd op gelijke voet met globalisme, maar dat klopt niet. Veel neoliberalen zijn juist antiglobalistisch. Denk maar aan de oprichters van het Duitse AfD of de conservatieve denktanks rond Donald Trump, zoals The Heritage Foundation en het Cato Institute. Zij willen structuren afbreken en ruimte creëren om te experimenteren, vandaar crack-up capitalism.’ 

De huidige politieke strijd woedt helemaal niet tussen nationalisme en globalisme, dat vindt Slobodian het grootste misverstand van deze tijd: ‘Als je naar de zones kijkt, besef je dat we niet te maken hebben met een backlash tegen globalisering waarbij mensen terug willen naar de veiligheid van de natie. Integendeel, er is een frontlash aan de gang, er wordt ruimte gecreëerd om met nieuwe vormen van politiek te experimenteren, die de problemen met democratie op nationaal niveau omzeilen. Dat is de enige manier waarop we de huidige verwarring en disruptie kunnen begrijpen.’

De ‘zones’ hebben ook een belangrijke politieke component. Ze vormen een belangrijke inspiratiebron voor de zogenaamde anarcho-kapitalisten.

Quinn Slobodian: De meeste neoliberalen en libertairen geloven dat de staat een centrale rol speelt in het toezicht op concurrentie, eigendomsrechten, wetten en orde. Maar sommige radicale libertaire denkers, de anarcho-kapitalisten, zien de speciale economische zones als een manier om de politiek post-democratie te organiseren. Anarcho-kapitalisten zeggen: waarom kunnen we niet alle overheidsfuncties vervangen door private dienstverlening?

Sommige anarcho-kapitalisten dromen van een feodaal of neo-middeleeuws model, waarbij de wereld is samengesteld uit kleine politieke entiteiten. Er is al geëxperimenteerd met zogenaamde start-upsamenlevingen of privésteden. Kijk naar Starbase, de stad die Elon Musk in Texas aan het bouwen is. Of Próspera, een ‘charter city’ die onder een Hondurese Zone for Employment and Economic Development werd opgericht. Zulke ‘charter cities’, eigenlijk privésteden, zouden een alternatief vormen voor ‘big government’. Het is een idee van Paul Romer, een voormalige econoom bij de Wereldbank. Ook Peter Thiel financierde Próspera.  

Anarcho-kapitalisten vormden lange tijd een soort nichegroep binnen de neoliberale intellectuele gemeenschap. De Amerikaanse econoom Murray Rothbard is de bekendste anarcho-kapitalist, hij was midden vorige eeuw bevriend met klassieke neoliberalen als Milton Friedman en Friedrich Hayek. Maar vandaag vertegenwoordigt dat groepje anarcho-kapitalisten een politiek relevant radicalisme dat in de VS vooral uit Silicon Valley komt. Ze hebben hun macht gecombineerd met politieke macht en dus is het nu des te belangrijker om te begrijpen wie ze zijn en op welk eindspel ze mikken.

Kapitalisme gaat dus niet automatisch samen met democratie?

Slobodian: Zo’n consensus is er nooit geweest. China is daar alvast nooit akkoord mee gegaan. Hongkong, Singapore en Dubai ook niet. En laat dat nu net de sterkste economische groeiers zijn van de afgelopen 50 jaar. Het zijn niet eens natiestaten. Hongkong is een speciale economische zone binnen China. En China zelf is ook meer een sterrenstelsel van zulke zones dan een eengemaakt economisch geheel. 

In mijn boek Globalists beschrijf ik de geschiedenis van het neoliberalisme. Neoliberalen proberen altijd één centraal probleem op te lossen: hoe beschermen we het kapitalisme tegen de democratie? Hun concrete vijanden zijn door de tijd wel veranderd: van fascisme en communisme in de vroege 20e eeuw, tot keynesianisme en sociaaldemocraten in de jaren ‘50 en ‘60, en de dekolonisatiebewegingen in de jaren ‘70. In de jaren ‘80 en ‘90 vertrouwden neoliberalen op instellingen zoals de EU en de Wereldhandelsorganisatie om het kapitalisme te beschermen. Maar sommigen waren bang dat die instellingen waren overgenomen door ‘links’, ecologisten, feministen en antiracisten. En dus zochten ze manieren om daaraan te ontsnappen.

Een van hen is dus Peter Thiel, die samen met Elon Musk PayPal oprichtte. In 2009 wilde hij nog ‘talloze landen creëren’, maar vandaag heeft hij een bocht genomen.

Slobodian: In 2016, zeven jaar na zijn landenspeech voor het Cato Institute, sprak Thiel op de Republikeinse Nationale Conventie. Hij vond het blijkbaar makkelijker om een bestaande staat over te nemen dan om een nieuwe jurisdictie vanaf nul op te bouwen.

Vandaag hoor je Thiel nauwelijks over de nieuwe regering-Trump, en dat vind ik bijzonder interessant. Want hij was erg succesvol tijdens Trumps eerste ambtstermijn. Hij hoeft natuurlijk ook niet zo veel meer te doen. Zijn databedrijf Palantir verleent nu al allerlei surveillancediensten aan de Amerikaanse overheid. Als Trump verklaart dat hij zwaar wil snoeien in de Amerikaanse inlichtingendiensten, zal dat onvermijdelijk leiden tot een vacuüm. Want er zullen altijd inlichtingen nodig zijn. En dan kunnen bedrijven als Palantir in dat gat springen.

En zo bewegen we langzaam maar zeker naar een anarcho-kapitalistisch model waar overheidsfuncties niet langer door ambtenaren worden gecontroleerd, maar door privé-actoren die zowel de beslissingen nemen als in de soft- en hardware voorzien. Ook de invoerheffingen die Trump aan Europa wil opleggen moet je in dat licht zien. Ze vormen een breekijzer om de Europese markt open te breken voor Amerikaanse bedrijven. Het stoort me enorm als mensen zeggen dat Trump Amerika met die heffingen zelfbedruipend wil maken. Dat klopt gewoon niet.

Kunnen zones op termijn de centrale overheid vervangen?

Slobodian: Dat is de meer speculatieve zijde van de situatie. Gaan we naar een toekomst zonder centrale overheid? Zones hebben de macht van de natiestaat vooralsnog niet overgenomen, maar we groeien wel naar een omslagpunt, waarin die zones misschien alternatieve machtscentra worden. Kijk naar de VS, bijvoorbeeld, waar de basisfuncties van de centrale overheid gestript worden. Zo creëer je een wereld waarin zones meer macht krijgen.

Mediawetenschapper Joseph Vogl: ‘Lui zoals Elon Musk leven in een fantasywereld’

Als de wereld bestaat uit verschillende zones, wat is dan nog het verschil met het 19de-eeuwse imperialisme?

Slobodian: Er zijn in elk geval veel gelijkenissen. Een imperialistisch rijk was ook niet één homogeen geheel, in verschillende kolonies was er andere wetgeving van kracht. Als de Verenigde Staten op een dag Panama, Gaza of Groenland innemen, zal dat ongetwijfeld via de methode van de zone zijn. Er komen dan tal van contracten voor privé-actoren en burgers zullen weinig in de melk te brokken hebben. 

In de Amerikaanse politiek hadden zakenmensen altijd al een pak invloed. Ze financierden campagnes, lobbyden enzovoort. Wat maakt de invloed van de techondernemers vandaag anders?

Slobodian: Het nieuwe is dat Elon Musk, de rijkste man ter wereld, een heel directe rol heeft in het functioneren van de overheid. Dat is een fundamentele shift van de relatie tussen de overheid en de private sector. Het is geen informele, wederzijds voordelige relatie meer, maar directe inmenging van de privésector. Musk neemt bewust rechters en wetten in het vizier en zegt openlijk dat niemand hem kan stoppen. Het is ook onmogelijk om belangenvermengingen te vermijden als je met zes bedrijven 22 miljard dollar aan overheidscontracten hebt. Maar blijkbaar doet dat er niet toe. Anarcho-kapitalisten als Musk willen gewoon ontsnappen aan de democratie. 

Wat is het einddoel van Musk?

Slobodian: Hij wil een multi-planetaire beschaving creëren. Hij wil de AI-race winnen en een kolonie beginnen op Mars. En AI zal helpen om alle problemen op te lossen. Hoe langer ik erover denk, hoe absurder ik het allemaal vind, want het is op geen enkele manier een patriottisch Amerikaans project.

Het staat inderdaad mijlenver af van het nationalisme van de voormalige Trump-vertrouweling Steve Bannon.

Slobodian: Bannon behoort tot de meer traditionele stroming binnen de nieuwe rechtse beweging. Het probleem met die ideologie is dat ze moeilijk te vertalen is. De Europese nieuwe rechtse beweging richt zich sterk op erfgoed, grond en etnische verbondenheid, en dat is moeilijker implementeren in een land als de VS, dat relatief recent door Europeanen is gekoloniseerd.

Bannons project kon nooit volledig opgeschaald worden tot een nationaal project. De coalitie achter Trump bevat te veel diverse groepen, en dat maakt het moeilijk om een puur etnisch-nationalistisch project te hanteren, zoals de Europese nieuwe rechtse beweging dat doet. Bovendien staat Trump zelf niet volledig achter Bannons nationalistische visie. Dat werd duidelijk tijdens de discussies over visa voor hoogopgeleiden, toen Trump de kant van Musk koos. 

Je zou haast denken dat Trump niet meer dan een instrument is voor Musk.

Slobodian: Het is moeilijk te ontkennen dat Musk Trump voor zijn eigen belangen gebruikt. De enige mensen voor wie Trump respect heeft, zijn mensen die rijker zijn dan hijzelf – en daar hoort Musk bij.

In uw boek citeert u ook de Duitse filosoof Georg Wilhelm Friedrich Hegel: ‘De meester is altijd afhankelijk van de slaaf.’ Wie zijn de ‘slaven’ van Musk, wat is zijn achilleshiel?

Slobodian: Ik heb geen idee. Vroeger zou ik gezegd hebben: de arbeiders in zijn fabrieken, die het werk kunnen neerleggen. Of klanten die zijn Tesla’s niet langer kopen. Maar nu hij steeds meer overheidscontracten in de wacht sleept met Starlink en SpaceX zal zo’n bottom-upprotest minder effect hebben. 

In april komt uw derde boek uit: Hayeks Bastards: Race, Gold, IQ and the Capitalism of the Far Right. Wat onderzoekt u in dat boek?

Slobodian: In de afgelopen vijftig jaar zijn neoliberalen hun argumenten gaan baseren op natuurwetenschappen. Hiërarchie en competitie worden steeds meer verklaard op basis van IQ en ras. Dat leidt tot het idee dat je de wereld kunt indelen op basis van IQ en dat het de basis kan zijn voor een immigratiebeleid, want sommige bevolkingsgroepen zijn nu eenmaal intelligenter dan andere. In hun ogen is zo’n beleid niet racistisch maar gewoon een kwestie van ‘gezond economisch verstand’.