Historicus Jörg Baberovski over oorlog in Oekraïne: ‘Uiteindelijk zal Poetin zijn zin krijgen’

Professor Oost-Europese geschiedenis Jörg Baberovski (63) verwacht geen Oekraïense overwinning. Poetin zal krijgen wat hij wil. Maar moeten we ons zorgen maken over een verdere expansie naar het westen?

Waarom hebben veel mensen de standvastigheid van Rusland in de oorlog onderschat?

Jörg Baberovski: Het Russische leger heeft uit zijn fouten geleerd en zich aangepast aan de droneoorlog. Hun wapens komen uit de tijd van de Sovjet-Unie. Die kunnen misschien niet tippen aan de kwaliteit van westerse wapens, maar ze zijn wel goed op elkaar afgestemd. Zo zijn reserveonderdelen en munitie makkelijk te verkrijgen en weten de soldaten hoe ze de wapens moeten gebruiken. Rusland beschikt momenteel ook nog over voldoende mankracht omdat mannen zich vrijwillig aanmelden voor het leger.

Waarom doen ze dat?

Baberovski: Ze hebben geld nodig om hun familie te onderhouden. We willen graag geloven dat soldaten alleen gemotiveerd zijn als ze vechten voor hun vaderland en de democratie, maar eigenlijk is dat het laatste waar ze aan denken. In de loopgraven speelt dat allemaal geen rol. Soldaten zitten in de modder, bevriezen en zijn doodsbang.

Waarvoor doen ze het dan?

Baberovski: Uiteindelijk doet het er gewoon toe of ze goed uitgerust zijn, genoeg te eten krijgen en hun familie kunnen voeden. Russische soldaten worden gemobiliseerd, niet gerekruteerd. Ze worden betaald. Daarom deserteren ze niet, want anders krijgt hun familie geen geld meer. En als ze sneuvelen, krijgen hun nabestaanden een compensatie.

Oekraïne kreeg in april militaire hulp van de Verenigde Staten ter waarde van 60 miljoen dollar. Kan dat voor een keerpunt zorgen?

Baberovski: De kans is klein dat Oekraïne nog zal winnen. Hun soldaten zijn op en ze worden steeds afhankelijker van Amerikaanse en Europese bewapening. De westerse wapens moeten worden vervangen en gerepareerd, de munitie aangevuld. Ik betwijfel of de VS en Europa dat op lange termijn willen blijven doen.

Dus Poetin zal winnen?

Baberovski: Hij zal alleszins niet verliezen. Maar wat is winnen? Rusland heeft de middelen niet om Oekraïne te veroveren. Maar Poetin zal waarschijnlijk niet ophouden. Hij zal proberen om Oekraïne en zijn partners uit te putten. Vroeg of laat gaan de westerse landen zich afvragen hoe lang ze nog betrokken willen zijn bij die oorlog. Ik begrijp niet waarom we in Europa over wapenleveringen blijven praten, maar niet over wat er moet gebeuren als de oorlog is afgelopen. Er zal een moment van oorlogsmoeheid komen. Ik vrees dat Poetin daarop zit te wachten. Uiteindelijk zal hij krijgen wat hij wil.

Wat wil hij dan?

Baberovski: Poetin wil de zuidelijke provincies Zaporizja en Cherson en de oostelijke provincies Charkiv, Donetsk en Loehansk annexeren. De rest van Oekraïne moet een bufferstaat worden als scheiding tussen de NAVO en Rusland. Poetin zal eisen dat Oekraïne niet wordt opgenomen in het militaire bondgenootschap. Een annexatie van West-Oekraïne heeft geen zin, niemand wil hem daar hebben.

Voor het Westen en Oekraïne is een splitsing geen optie. Waarom bent u er zo zeker van dat het uiteindelijk wel zal gebeuren?

Baberovski: Beide kanten stellen onhaalbare doelen zodat ze speling hebben om ervan af te wijken. Want iemand die op voorhand al aangeeft dat hij bereid is compromissen te sluiten, zal niet succesvol onderhandelen.

Aan het begin van de oorlog voorspelden enkele Ruslandkenners dat een deel van de Russische bevolking in opstand zou komen. Hoe waarschijnlijk is dat nog?

Baberovski: Dat is volledig onrealistisch. Poetin lijkt veel steun te krijgen. Hij profileert zich als de man die Rusland heeft bevrijd uit de chaos van de jaren 90 en een bescheiden welvaart heeft gecreëerd voor miljoenen inwoners. De meeste Russen waren bereid daar een prijs voor te betalen en de democratie op te geven.

U hebt geen hoop voor de oppositie in Rusland?

Baberovski: Welke oppositie? Toen er aan het begin van de oorlog misnoegen ontstond bij de oppositie in Moskou en Sint-Petersburg, heeft Poetin daar niet met terreur op gereageerd. Hij heeft een groot deel van hen gewoon het land uit gekregen. De grenzen waren enkele weken open en toen hebben de meeste critici het land verlaten.

Het oppositielid Aleksej Navalny kwam midden februari om het leven in een Russische strafkolonie. Duizenden mensen woonden zijn begrafenis bij. Had hij tegen Poetin kunnen opboksen?

Baberovski: Navalny was een symbolisch figuur van het verzet. Zijn aanhangers waren vooral jonge, hoogopgeleide mensen uit Moskou en Sint-Petersburg. Maar hij heeft nooit de kans gehad om president te worden, want hij beschikte niet over de technische middelen om zich tegen Poetin te verzetten. Navalny zou in vrije verkiezingen misschien wel veel stemmen hebben behaald, maar hij had nooit gewonnen.

Hij was trouwens ook geen liberaal, maar een nationalist. In een video vergeleek hij Kaukasiërs met kakkerlakken die geëlimineerd moeten worden. De liberale democratie heeft geen meerderheid in Rusland. Het blijft een westers idee dat Russen bij vrije verkiezingen op politici als de lokale groenen zouden stemmen.

Na het overlijden van Aleksej Navalny: het einde van het alternatief

Dat klinkt alsof de Russische bevolking in principe niet weet wat ze kunnen aanvangen met vrijheid. Is dat niet te ongenuanceerd?

Baberovski: Wat mensen zien als vrijheid hangt af van hun ervaringen en mogelijkheden. Individualisme komt alleen tot uiting bij mensen die zelfbewust en financieel onafhankelijk zijn. De westerse samenleving is meer een plaats voor individuele ontwikkelingsmogelijkheden. In Rusland willen de meeste mensen orde en zo weinig mogelijk risico’s. Familie is daar als een levensverzekering. Er zijn er natuurlijk ook die het anders willen, maar dat is een minderheid.

En wat met de elite?

Baberovski: Poetin gebruikt de oorlog om de bevolking nog meer aan zich te binden. In het begin sprak hij nog over de ‘denazificatie’ van Oekraïne, nu verklaart hij de oorlog als een ‘onenigheid’ met het Westen. Oekraïne is volgens Poetin een pion van het Westen, dat Rusland wil vernietigen. Hij verkoopt zijn aanval als verdediging, en velen gaan daarin mee. Hij houdt de stedelijke bevolking tevreden door niet verder te mobiliseren. De elite moet hem wel volgen, want ze weet dat ze mee ten onder zou gaan als Poetin verliest. Wie in zijn dichtste kringen niet loyaal genoeg is, verdwijnt of sterft op mysterieuze wijze. Iedereen weet wat dat betekent.

In 2018 zei u: ‘We moeten eigenlijk tevreden zijn met Poetin aan de macht, anders zouden neofascisten en communisten de verkiezingen winnen.’ Is dat nog altijd zo?

Baberovski: Op dit moment zouden neofascisten en communisten weinig kans maken, want Poetin slaagt erin een nationaal gevoel te creëren. Niets wijst erop dat liberale machten in Rusland kunnen winnen.

Dus we moeten Poetin dan maar accepteren?

Baberovski: Het zou natuurlijk beter zijn als hij zou aftreden. Maar er bestaat in Rusland geen gestructureerde procedure voor een machtsoverdracht. We moeten op tijd nadenken over de mogelijke gevolgen van een paleisrevolutie of opstand. Zulke opstanden kunnen escaleren tot een burgeroorlog, zoals tijdens de Arabische Lente, en dat moet vermeden worden.

Met dat argument kunnen we elk autoritair regime rechtvaardigen.

Baberovski: Autoritaire orde is beter dan chaos en geweld. Het zou goed zijn om een gematigd politicus te vinden die Poetin kan vervangen. Maar eender wie hem opvolgt, zal de oorlog op zijn bord krijgen. Een president is niet succesvol als hij zegt: ‘Sorry, we hebben ons vergist. We beëindigen de oorlog en trekken ons terug.’

De Amerikaanse president Joe Biden heeft gezegd dat niemand nog veilig zal zijn als Rusland de oorlog wint. Sommige experts zeggen dat de Baltische landen, en op termijn ook West-Europa, gevaar lopen. Verwacht u dat ook?

Baberovski: Biden probeert zijn kiezers duidelijk te maken dat hun vrijheid op het spel staat als Poetin zou winnen. Anders vragen sommige Amerikanen zich misschien af waarom de VS een land steunen waarvan ze nog nooit gehoord hebben. Rusland weet wel beter dan de Baltische landen binnen te vallen, want dan wordt de NAVO erbij betrokken en moet Rusland militair het onderspit delven. In de jaren 90 erkende Rusland trouwens al dat de Baltische landen en Rusland niet bij elkaar horen.

Oekraïne werd ook onafhankelijk na de val van de Sovjet-Unie. Waarom kan Poetin dat dan niet accepteren?

Baberovski: Veel Russen beschouwen Oekraïne en Wit-Rusland als deel van Rusland omdat de banden vroeger zo nauw waren. In de steden was het Russisch ook de lingua franca. Voor de meeste mensen was nationale identiteit niet belangrijk in het dagelijkse leven. Door de toenadering van Oekraïne tot het Westen en de spanningen met Rusland is er de laatste 20 jaar een nieuwe realiteit ontstaan. Sinds de oorlog is het proces van de Oekraïense natievorming op gang gekomen. Poetin en zijn geheime diensten konden of wilden dat niet inzien.

Als Poetin zijn zin krijgt en Oost-Oekraïne annexeert, moeten we ons dan zorgen maken over een verdere expansie?

Baberovski: Er zullen in de toekomst jammer genoeg nog oorlogen zijn. Maar er is ook goed nieuws: Rusland zal leren uit deze oorlog. De elite zal begrijpen dat haar militaire mogelijkheden beperkt zijn en haar wapens op termijn niet voldoen. Ik denk niet dat er een Russische expansie richting het westen zal plaatsvinden. Poetin mag dan wel dromen van een hereniging van de Sovjet-Unie, die zal er niet komen. Rusland zal proberen om zijn invloed in de post-Sovjetlanden in de Kaukasus en Centraal-Azië uit te breiden. Het valt af te wachten hoe de NAVO en de EU zich daarop zullen voorbereiden, en of ook zij uit deze oorlog zullen leren.

Vertaald door Fleur Valette en Chloé Cottyn