Historica Mary Beard over Trump: ‘Een Romein zou het subtieler verwoorden dat hij vanaf een dag één dictator wil zijn’

Vladimir Poetin en Donald Trump kunnen nog iets leren van keizers als Augustus en Nero, vindt de Britse historica Mary Beard, bekend van haar boeken, documentaires en haar recente aanvaring met discipelen van Elon Musk.

De keukentafel van Mary Beard (69) ligt bezaaid met boeken en papieren. De populaire historica maakt zich op voor de tocht van het Britse Cambridge, waar ze jarenlang doceerde, naar de Amerikaanse hoofdstad Washington, waar ze een leerstoel gaat bekleden aan de National Gallery of Art.

De meeste mensen kennen Beard van haar boeken over de oudheid en haar amusante televisiedocumentaires voor de BBC, maar als fervente feministe mengt ze zich ook geregeld in discussies op sociale media. Dat loopt niet altijd goed af. ‘We snijden je tong af’, kreeg ze recent van een man op X te horen. De bedreiging kwam er nadat Beard de stellingen van Elon Musk, de eigenaar van het platform, over het Romeinse Rijk had bekritiseerd.

Deze herfst komt Gladiator 2 in de bioscoop, een film over keizers, machtsstrijd en het spektakel van het Colosseum. Beleeft het Romeinse Rijk een comeback?

Mary Beard: De interesse in Rome is niet nieuw, ze is alleen anders. Rome kan ons helpen om onszelf en onze samenleving beter te begrijpen.

Is dat de reden waarom Elon Musk…

Beard: … o God!

… in een tweet schreef dat hij elke dag aan het Romeinse Rijk denkt?

Beard: Hij is niet de enige. Op sociale media wordt al een tijdje fel gediscussieerd over de reden waarom mannen naar verluidt meerdere keren per dag aan het Romeinse Rijk denken.

Begrijpt u mannen die dwepen met hoe het in het oude Rome was?

Beard: Voor wie zijn mannelijkheid wil ontdekken en ermee wil pronken, is Rome ideaal. Mannen vinden het prima zichzelf te zien als Romeinse keizers of generaals.

In elk geval willen ze niet gezien worden als slaven.

Beard: Of als gewone timmerlieden. Maar de oudheid ligt zo ver achter ons dat niemand zich daardoor bedreigd hoeft te voelen. Mochten mannen elke dag opscheppen over dictaturen uit de 20e eeuw, zou dat niet zo snel trending zijn op Instagram.

Elon Musk heeft de conservatieve Romeinse politicus Sulla geprezen. Die erfde een fortuin, leidde een losbandige leven en greep in 82 v.Chr., in de nadagen van de republiek, de macht, naar eigen zeggen om de staat te redden. Zo’n figuur hebben we nu nodig, zegt Musk. Bedoelt hij daarmee Donald Trump, die Musk een adviserende rol wil geven als hij de verkiezingen in november wint?

Beard: Dat is goed mogelijk. Maar in negen van de tien gevallen is het totale onzin wat Musk over Rome zegt. Zijn kijk op Sulla is bijzonder problematisch – hij was een van de ergste slagers in de Romeinse geschiedenis.

‘Elon Musk heeft bovenmatig veel macht: is dat wel gezond voor iemand die niet verkozen is?’

De roep om een sterke leider komt ons in deze tijd behoorlijk bekend voor. Leert Rome ons waar sterk leiderschap eindigt en autocratie begint?

Beard: De grens tussen die twee is vaag, vaak wordt een verandering van systeem pas later duidelijk. Het idee dat er een groots plan achter schuilt, is waarschijnlijk gevaarlijker dan elke andere poging tot interpretatie. Dat blijkt vooral uit de overgang van de Romeinse republiek naar het keizerrijk. De jonge Augustus moest experimenteren. Tegenstanders verslaan. Hij wist niet hoe je keizer moest worden.

Moest u aan hedendaagse politici denken toen u over keizers als Caligula of Nero schreef in uw recentste boek Keizer van Rome?

Beard: De Nero die muziek speelde terwijl Rome in 64 n.Chr. in brand stond? Veel mensen zijn met hem vergeleken, niet het minst Vladimir Poetin.

Is die vergelijking terecht?

Beard: Sommige thema’s komen altijd terug. Rome geeft ons een taal waarmee we over macht kunnen praten. Maar we moeten voorzichtig zijn met het zoeken naar directe lessen voor het heden. Wat we denken te weten over autocraten is vaak een projectie: bijvoorbeeld als we denken aan een psychopaat die in zijn paleis in Rome of in het Kremlin zit en de moord op zijn tegenstanders beraamt.

Wat is daar mis mee? In Rusland tuimelen mensen uit het raam nadat ze uit de gunst van de machthebber zijn gevallen. Of hun thee bevat polonium.

Beard: De Romeinen waren al bekwame gifmengers. Niemand betwist de sterfgevallen, toen en nu. Maar we weten niet wat er achter de paleismuren gebeurt. Neem het geval van de keizerszoon Britannicus, die tijdens een diner plotseling dood neerviel. Zijn rivaal Nero zei dat het om een epileptische aanval ging. Tacitus, de beroemde historicus van het keizerrijk, twijfelde daaraan. Nero’s uitleg zou aannemelijk zijn, zegt Tacitus, als de brandstapel voor Britannicus’ crematie niet al van tevoren was klaargemaakt. Niemand die toentertijd observaties maakte van macht en politieke corruptie was intelligenter en sarcastischer dan Tacitus.

Wat zou Tacitus zeggen over de dood van Jevgeni Prigozjin, de leider van de Wagnergroep die na zijn mislukte mars op Moskou bij een vliegtuigcrash om het leven kwam? Een technisch defect aan de motor misschien?

Beard: Dat zou hij als een gebrekkige analyse beschouwen.

Morele verloedering zou de val van Rome hebben versneld. Hedendaagse rechts-populisten redeneren op dezelfde manier wanneer ze het verlies van traditionele waarden en gezinsnormen bekritiseren.

Beard: Historici worstelen al meer dan 100 jaar met de verklaring dat het einde van Rome te wijten was aan een morele neergang. Geschiedenis zit complexer in elkaar. Kijk maar eens naar de Vandalen.

U bedoelt die ongeletterde, barbaarse hordes die de Romeinse beschaving overrompelden, iets wat in extreemrechtse kringen vaak wordt vergeleken met de huidige migratiestromen?

Beard: Zulke vergelijkingen zijn misleidend. De Vandalen in Noord-Afrika hebben het Romeinse recht geschreven en schreven ook uitstekende Latijnse poëzie. We hebben pas later van de barbaren wilde vijanden gemaakt. Het is altijd hetzelfde verhaal: de beschaving van sommigen is de barbarij van anderen.

In een interview zei Trump onlangs dat hij op zijn eerste dag als president dictator wil zijn. En tegen conservatieve christenen zei hij: jullie hoeven alleen deze keer nog voor mij te stemmen, daarna hoeven jullie nooit meer te stemmen.

Beard: Een Romein zou dat subtieler hebben uitgedrukt.

Vreest u het einde van de Amerikaanse republiek?

Beard: Ik vond Trumps uitspraken schokkend. Waarom maken de Amerikanen zich daar niet massaal boos over? Als een autocratie eenmaal gevestigd is, kan ze heel lang standhouden. Zelfs critici verzetten zich zelden openlijk tegen het regime. We zien dat ook bij Tacitus: hij bekritiseerde de corruptie in het rijk, maar hij stelde geen alternatief voor. Hij had het goed in dat systeem. Hij wilde niet terug naar een republiek. Veel autocratieën overleven omdat mensen ze accepteren, niet omdat de heerser oppositieleden laat vermoorden.

Tijdens Trumps ambtstermijn was er een legendarische kabinetsvergadering, die op televisie werd uitgezonden. Het ene na de andere regeringslid overlaadde hem met lof. Het leek wel een hofhouding.

Beard: Vleierij kan complex zijn. Er is een beroemde redevoering die de senator Plinius, bekend om zijn brieven, in 100 n.Chr. hield voor keizer Trajanus. Plinius liet daarbij op meesterlijke wijze zien dat lof een wapen kan zijn.

Op welke manier?

Beard: Vandaag de dag zien we in lof alleen het opportunisme van ondergeschikten. Maar Plinius deed meer. Hij gaf de keizer een soort handleiding mee door te prijzen hoe een wijze keizer regeert: als een vaderfiguur en niet als een slavenhouder. Wil je dat een heerser doet wat jij wilt? Prijs hem daarvoor alsof hij het al doet.

Doorzag Trajanus dat?

Beard: Wie weet. De keizer is misschien wel de enige persoon in het rijk aan wie niemand de volledige waarheid vertelt. Zo bezien is hij ook een slachtoffer. Hij kan niemand vertrouwen.

Wie regeert in het oude Rome, het Kremlin of het Witte Huis, wordt vaak omringd door bewonderaars en zou zich moeten afvragen op welke basis hij of zij beslissingen neemt.

Beard: Je hoeft geen alleenheerser te zijn om te begrijpen dat de relatie tussen macht en waarheid problematisch is. Als het op lof aankomt, gaat het om de nuances.

De keizers kregen in ieder geval een eerlijker inzicht in de realiteit wanneer ze ’s ochtends hun paleisdeuren openden voor de burgers.

Beard: Van een keizer werd verwacht dat hij toegankelijk was. Een van mijn favoriete verhalen dateert uit 6 v. Chr. en gaat over keizer Augustus en een nachtpot. Een huiseigenaar was geïrriteerd geraakt omdat een vijandige clan lawaai maakte voor zijn deur. Hij droeg een slaaf op naar boven te gaan en een nachtpot over de herrieschoppers te legen. Opzettelijk of niet, het zware vat glipte uit zijn handen. Een man op straat werd erdoor geraakt en stierf.

Wat was het oordeel van Augustus?

Beard: Dat het zelfverdediging was.

Wat leert ons dat?

Beard: Dat macht meestal triviaal is. We denken vaak dat het om de grote vragen gaat: moeten we Germanië binnenvallen? Vaker moesten keizers beslissen of een vrouw recht had op schadevergoeding omdat haar koe was gedood tijdens een vijandige invasie.

Poetin houdt jaarlijks een openbare volksraadpleging. Daarvoor worden meer dan een miljoen vragen ingediend. Veel daarvan zijn net zo banaal als de kwestie van de nachtpot in het oude Rome. Waarom doen machthebbers dat?

Beard: Het korte antwoord: het is goede pr. Een andere verklaring is dat je als heerser geconfronteerd wordt met talloze belangengroepen die niet teleurgesteld willen worden. Toen de keizer naar het Circus Maximus ging, was hij omringd door misschien wel 250.000 Romeinen.

Iedereen was daar, van senatoren tot slaven.

Beard: Het was een microkosmos van het rijk. In het Circus ging het niet over het verzoek van één iemand. Het ging om de wil van de massa. De keizer wist dat net zo goed als het publiek. Het was gevaarlijk, de stemming kon omslaan in rebellie. Een verstandige alleenheerser doet wat de menigte wil.

In uw boek beschrijft u ook hoe de keizers hun opvolging probeerden te organiseren.

Beard: De opvolging was een van de meest delicate aspecten van hun bewind.

Terwijl ik die passage las, moest ik denken aan de Amerikaanse president Joe Biden en het drama rond zijn terugtrekking uit de presidentscampagne van de Democraten.

Beard: O, dat is een mooi onderwerp voor een Tacitus-vignet. Aan de oppervlakte lijkt de terugtrekking van Biden een onwaardig spektakel, een directe reactie op zijn rampzalige debat met Trump. Tacitus zou waarschijnlijk beweren dat het allemaal maanden van tevoren was gepland. Momenten van machtsoverdracht zijn altijd het moeilijkst. En ze leiden tot allerlei complottheorieën.

Nancy Pelosi, die nog altijd veel macht heeft binnen de Democratische Partij, zou een belangrijke rol hebben gespeeld in terugtrekking.

Beard: Dat leren we ook van Rome: als het niet duidelijk is wat er echt is gebeurd, dan is de vrouw in de coulissen een populaire verklaring. Weten we niet waarom Augustus deze of gene beslissing neemt? Dan moet het wel zijn vrouw Livia zijn die aan de touwtjes trekt.

Donald Trump en zijn vrouwen: ‘Ze leven allemaal in angst’

Had Livia werkelijk de touwtjes in handen?

Beard: Zelfs in de oudheid beschreven historici haar als een manipulatieve figuur. Misschien hebben ze gelijk, misschien niet. In elk geval is het een klassiek scenario om de vrouwen van de machtigen de schuld te geven als het slecht gaat.

Aan wie denkt u dan?

Beard: Nancy Reagan, Carrie Johnson en vele anderen. De heisa die ontstond over het luxebehang in Downing Street en een schandaal veroorzaakte rond de voormalige Britse premier Boris Johnson? Zijn vrouw Carrie wilde het hebben! Dat klinkt onbenullig, maar het is effectief: mannen doen zulke onzin niet – ze luisteren gewoon naar hun vrouwen. Invloedrijke vrouwen zijn altijd al gedemoniseerd, vaak met behulp van oude mythes.

Kamala Harris werd onlangs bestempeld als Medusa.

Beard: Net als Angela Merkel of Hillary Clinton voor haar.

Het is geen compliment. Volgens de mythe veranderde Medusa iedereen die haar aankeek in steen.

Beard: Medusa was een mooie vrouw. Ze werd verkracht door een god. Maar hij werd er niet voor gestraft, zoals je zou verwachten, maar wel zij: ze werd veranderd in een monster met slangen in haar haren.

En toen kwam Perseus.

Beard: Een held die dat monster van een vrouw met een list wist te onthoofden: hij gebruikte een spiegel zodat hij haar niet rechtstreeks aan hoefde te kijken. Dat verhaal is tegen bijna elke vrouwelijke politicus van de afgelopen 200 jaar gebruikt.

In de Amerikaanse verkiezingscampagne van 2016 was er een illustratie waarop Donald Trump het afgehakte hoofd van Hillary Clinton vasthield. Alsof hij Perseus was en zij Medusa.

Beard: Er werden zelfs T-shirts met die opdruk verkocht op de Republikeinse partijconventie. En daarmee is het verhaal nog niet afgelopen. Een tijdje later draaide komiek Kathy Griffin het verhaal van Medusa om door een bebloed Trump-masker voor de camera te houden. Geen twijfel mogelijk, dat was smakeloos. Maar zij werd ontslagen door CNN, hij werd president.

Waarom Trump-kiezers niet zo gek zijn als wij in Europa denken

Wat is de boodschap van de oude mythen en verhalen?

Beard: Vrouwen zouden geen macht moeten hebben omdat ze dan gevaarlijk worden voor mannen.

Zoals Kamala Harris, die volgens Trump eigenlijk de VS regeerde omdat Biden dat niet meer kon?

Beard: Zelfs de Odyssee leert ons dat vrouwen maar beter voor het huishouden kunnen zorgen.

Waar zinspeel je op?

Beard: ‘Hou je mond, let maar op je weefgetouw, ik heb hier de touwtjes in handen’ – dat is wat Penelope, de vrouw van Odysseus en koningin van Ithaca, te horen kreeg van haar zoon Telemachus. Het is altijd hetzelfde verhaal: uiteindelijk gaat het erom vrouwelijke politici het zwijgen op te leggen.