Historica Anne Applebaum: ‘Als we Poetin laten bepalen wat escalatie betekent, dan verliezen we’

Peking en Moskou spannen samen tegen het Westen, waarschuwt Anne Applebaum. ‘Met de opkomst van Xi Jinping in China en de Maidan-revolutie in Oekraïne in 2014 zijn Rusland en China de liberale democratie als een bedreiging beginnen te zien.’

‘Ja, natuurlijk kan Oekraïne de oorlog winnen’, zegt de Pools-Amerikaanse historica Anne Applebaum. ‘Als “winnen” betekent dat de Russen het idee opgeven dat Oekraïne deel uitmaakt van Rusland, als ze Oekraïne erkennen als een soevereine en onafhankelijke staat en als ze stoppen met vechten. Dat kan gebeuren door een militaire overwinning van Oekraïne, door economische druk op Rusland of door politieke verandering in Rusland. We moeten er heel hard aan werken om op die drie terreinen succes te boeken.’

Applebaum wordt beschouwd als een van de beste kenners van Oost-Europa. Ze heeft vele prijzen ontvangen voor haar werk, waaronder de Pulitzer Prize. In haar nieuwe boek, The Axis of Autocrats, verklaart ze onder meer waarom autocratische regimes tegenwoordig zo sterk staan.

Oekraïne verliest militair terrein. Hoe kan het tot een ommekeer komen?

Anne Applebaum: Ten eerste hangt het ervan af waar je naar kijkt. Oekraïne heeft bijvoorbeeld de slag om de Zwarte Zee gewonnen, wat niemand aan het begin van de oorlog had voorspeld. Een paar weken geleden was ik in een Oekraïense fabriek die marinedrones maakt. Toen ik daar een jaar geleden was, hadden ze twee prototypes. Nu hebben ze er tientallen. Ze hebben de Russische Zwarte Zeevloot verdreven. In Oekraïne werd me verteld dat de maritieme handel 70 procent van het vooroorlogse niveau heeft bereikt. We moeten niet onderschatten waartoe de Oekraïners in staat zijn. De Russen sturen duizenden en duizenden mensen de dood in. Ze bombarderen een gebied, jagen hun soldaten erheen en accepteren dat ze worden neergemaaid. Maar ook de Russen beschikken niet over oneindig veel mensen of middelen, en daarom zal de verstandigste strategie uiteindelijk zegevieren.

Doet het Westen genoeg om Oekraïne te helpen?

Applebaum: Een week voor de oorlog uitbrak, was er nog geen coalitie om Oekraïne te steunen. Nu telt die coalitie 50 landen. Wat de VS hebben gedaan, wat de Duitsers, de Britten en de Polen hebben gedaan, is veel meer dan de meeste mensen hadden verwacht. Het is belangrijk om dat te erkennen. Tegelijkertijd verzwakt de coalitie zichzelf door niet van een overwinning te durven spreken en door zichzelf en de Oekraïners beperkingen op te leggen. Die beperkingen hebben de Oekraïners tegengehouden, ook al zijn er sindsdien velen gesneuveld.

Welke beperkingen bedoelt u?

Applebaum: We kunnen ons nog steeds niet voldoende voorstellen welke dreiging van Rusland uitgaat, niet alleen voor Oekraïne, maar ook voor Duitsland en Europa. We zijn nog steeds niet in staat om de nodige munitie en wapens te produceren. We hebben geen plan om de oorlog te winnen. De Oekraïners hebben een plan, maar wij doen er niet ten volle aan mee.

Sommige politici waarschuwen dat de Russische president Vladimir Poetin de oorlog zou kunnen laten escaleren als het Westen Oekraïne te agressief steunt.

Applebaum: De Russen hebben deze oorlog allang laten escaleren. Ze hebben concentratiekampen opgezet in Oekraïne. Ze ontvoeren kinderen. Ze hebben een stuwdam verwoest, wat onbeschrijflijke ecologische schade heeft veroorzaakt. Ze bombarderen steden en civiele infrastructuur. Ze begaan misdaden waarvoor de term ‘schending van de mensenrechten’ veel te zwak is. Dat zijn totalitaire praktijken. Vernietiging op zulke schaal hebben we in Europa sinds 1945 niet meer gezien. Als we Poetin toestaan om te bepalen wat escalatie betekent, dan verliezen we.

Het Westen heeft voor vele miljarden euro’s aan wapens geleverd aan Oekraïne. Maar dat heeft de oorlog niet beëindigd.

Applebaum: De Oekraïners moesten in elke fase van de oorlog vechten voor de wapens die ze nodig hadden. Wat zou er gebeurd zijn als de tanks en straaljagers eerder waren aangekomen? Niemand gelooft dat de oorlog gewonnen kan worden met één enkel wapen. Maar wat vandaag nog steeds ontbreekt, is een uitgebreid plan om de oorlog te winnen, om de Russen uit zo veel mogelijk gebieden te verdrijven, om ervoor te zorgen dat ze niet meer in staat zijn om te vechten.

Welke invloed zou een verkiezingsoverwinning van Donald Trump op 5 november hebben op de oorlog in Oekraïne?

Applebaum: Ik weet het niet, eerlijk gezegd. Wat we wel weten van Trump, is dat hij niet de leider zal zijn van een krachtige, democratische alliantie die Rusland of China of Iran op hun plaats zet. Hij is niet geïnteresseerd in allianties. Hij is niet geïnteresseerd in de bondgenoten van Amerika, nu nog minder dan vier of acht jaar geleden. Hij is niet geïnteresseerd in Europa, zelfs niet erg in Amerika’s veiligheid. Het enige waar Trump om geeft, is zichzelf, zijn macht, zijn ego, zijn geld en dat van zijn familie. Hij zegt raadselachtige dingen over Oekraïne en Rusland, zoals dat hij de oorlog in één dag zou beëindigen. Zal hij de hulp aan Oekraïne versnellen, of zal hij Oekraïne in de steek laten? Trump zelf weet waarschijnlijk niet wat hij wil.

Is vrede in Europa mogelijk met Poetin?

Applebaum: Het kan me niet schelen of Poetin er is of niet. Het is gewoon zinloos om over hem te praten omdat we hem op geen enkele manier kunnen overhalen om te vertrekken. Wat we wel kunnen doen, is onze informatiecampagne in Rusland intensiveren. We zouden de Russen, zowel binnen als buiten het land, beter kunnen uitleggen waarom de oorlog slecht voor ze is. Er zijn naar schatting 600.000 Russen gestorven of gewond geraakt in de oorlog. In een keizerlijke veroveringsoorlog die niet nodig was, die niet was uitgelokt.

In uw boek beschrijft u hoe autocraten hun krachten bundelen om wereldwijd democratieën te bestrijden. Wanneer is dat begonnen?

Applebaum: Het begon tien jaar geleden, met de opkomst van Xi Jinping in China en de Maidan-revolutie in Oekraïne in 2013 en 2014. Dat was het moment waarop Rusland en China de liberale democratie – de rechtsstaat, transparantie, mensenrechten – als een bedreiging begonnen te zien. China en Rusland, maar ook landen als Iran, Noord-Korea, Venezuela of Mali, hebben vaak ideologisch weinig gemeen, maar ze delen dezelfde afschuw van democratiebewegingen en activisme van het maatschappelijk middenveld. Dat, samen met hun haat tegen het Westen, is wat hen verenigt.

De titel van uw boek is The Axis of Autocrats. Welke landen vormen die as?

Applebaum: As is misschien een wat ongelukkige term omdat hij een hoge organisatiegraad suggereert. In feite gedragen deze regimes zich heel opportunistisch, meer als bedrijven in een conglomeraat die allemaal hun eigen businessplan hebben en samenwerken als ze daar baat bij hebben. En dat kan op elk moment veranderen. Deze landen zijn geen goede vrienden: China en Rusland, bijvoorbeeld, streven soms heel verschillende belangen na, net als Rusland en Iran.

In welk kamp plaatst u Hongarije onder Viktor Orbán?

Applebaum: Zoals ik in mijn boek beschrijf, zijn er geen vaste kampen. Veel landen zitten in een grijze zone: onliberale democratieën of autocratieën die niet proberen de wereldorde omver te werpen. Kijk bijvoorbeeld naar Vietnam. Het is een dictatuur, maar de regering heeft er geen belang bij om chaos in de wereld te veroorzaken. Hongarije is een speciaal geval, meer nog dan Turkije of Israël. Het maakt deel uit van de EU en de NAVO maar werkt actief samen met Rusland en China. Orbán probeert niet eens meer te verbergen dat hij binnen westerse instellingen optreedt als een agent van Rusland. Hij spreekt openlijk over het feit dat de EU zijn vijand is. Als je naar zijn toespraken in het Hongaars luistert, wordt het duidelijk dat hij zich niet langer verbonden voelt met democratieën.

Waarom kiest Orbán zo duidelijk partij voor Rusland?

Applebaum: Hij heeft zich gerealiseerd dat hij alle instellingen moet controleren om voor onbepaalde tijd aan de macht te blijven. Maar dat is illegaal binnen de EU. Orbán wil de EU veranderen om zijn vorm van zachte dictatuur aanvaardbaar te maken. Hij heeft veel moeite gedaan om de verkiezingen in Polen en Slowakije te beïnvloeden. Hij bemoeit zich zelfs met de Amerikaanse verkiezingscampagne.

Dat is een gewaagde onderneming voor een niet al te groot Europees land.

Applebaum: Veel mensen hebben zich nog niet gerealiseerd hoe ambitieus Orbán is. De Hongaarse denktank Danube Institute is bijvoorbeeld nauw verbonden met de Heritage Foundation in de VS. Maar tegelijkertijd worden de Hongaren zelf steeds armer. Goed opgeleide Hongaren verlaten het land. Orbán jaagt ondernemers en investeerders weg.

Simpel gezegd was het economische model van veel westerse landen, vooral Duitsland, gebaseerd op de import van energie uit Rusland en de export van goederen naar China. Hebben we onszelf te koop gezet?

Applebaum: Rusland had duidelijk een enorme invloed in Duitsland, onder andere door de aanleg van de Nord Stream pijpleiding. Dat was niet per se illegaal. Ik zeg niet dat mensen werden omgekocht. Maar het grote belang dat een deel van de Duitse economie had in dit model, vormde het zelfbeeld van Duitsland. Er was het idee dat zakendoen en politiek gescheiden waren, dat zakendoen met Rusland alleen maar om geld draaide. En ik vrees dat veel mensen dezelfde fout maken met betrekking tot China.

Op welke manier?

Applebaum: Er is handel met China die onschuldig is. Is het bijvoorbeeld een probleem als we plastic speelgoed uit China kopen? Waarschijnlijk niet. Maar als China probeert om telecommunicatietechnologie in zo veel mogelijk landen te installeren, dan heeft dat zeker een strategische en politieke betekenis. Het was een handige vorm van zelfbedrog om aan te nemen dat economische beslissingen geen politieke gevolgen hebben.

Veel mensen dachten dat handel met Rusland of China die landen nauwer aan het Westen zou binden.

Applebaum: Het is begrijpelijk dat ze tot die conclusie kwamen. Maar er kwam een keerpunt toen Poetin premier en vervolgens president werd. Op een gegeven moment kon het argument dat economische integratie onvermijdelijk leidt tot politieke integratie niet meer serieus worden genomen. Hetzelfde geldt voor China. Ik zeg niet dat we geen handel moeten drijven met die landen of alle diplomatieke betrekkingen moeten verbreken. We moeten gewoon goed weten met wie we te maken hebben.

© Der Spiegel