Historica Anne Applebaum: ‘Ook na Trump mag Europa niet meer op de VS rekenen’

Na zijn aanval op de wereldhandel richt Donald Trump zijn pijlen nu op de Amerikaanse geschiedschrijving. Historica en journaliste Anne Applebaum gaat dieper in op de strijd om historische waarheden.

President Donald Trump verbijstert de wereld niet alleen met nieuwe invoertarieven, hij wil ook de Amerikaanse geschiedenis ‘in de geest van de regering’ herschrijven. Maken we een soort culturele revolutie door in de Verenigde Staten?

Anne Applebaum: Ja. Trumps gedrag vertoont parallellen met de Culturele Revolutie van de Chinese dictator Mao. Een groot deel van de woede van deze regering richt zich tegen wetenschappers, intellectuelen, experten en hoge ambtenaren. Tegen precies diezelfde groepen richtte ook Mao’s revolutie zich in de jaren zestig en zeventig. Het gaat dus niet alleen om het herschrijven van de geschiedenis maar om het bestrijden van de ‘elite’ in het algemeen. Trump probeert de mensen kwijt te raken die momenteel intellectuele of wetenschappelijke invloed hebben in de VS.

Zijn er voorbeelden uit de Amerikaanse geschiedenis?

Applebaum: Het doet denken aan de McCarthy-periode. Senator Joseph McCarthy viel in de jaren veertig en vijftig Hollywood, de literaire wereld en de media aan, omdat die een band zouden hebben met de communistische partij. Maar McCarthy richtte zich op een beperkte groep mensen. Bovendien was er een belangrijke context: er waren destijds echt pogingen van communisten om het Amerikaanse establishment te ondermijnen. Dat is nu anders.

In welk opzicht?

Applebaum: De bewering dat Amerika aan het verloederen is of van buitenaf wordt vernietigd, is nergens op gebaseerd. Het is een voorwendsel dat door de Trump-regering wordt gebruikt.

Met zijn decreet om ‘de waarheid en het gezond verstand in de Amerikaanse Geschiedenis te herstellen’ kondigde Trump aan dat hij verwijderde standbeelden en monumenten van slavenhouders en Zuidelijke generaals wil laten heroprichten. Waarom doet hij zoveel moeite?

Applebaum: Ik denk niet dat Trump persoonlijk veel belangstelling heeft voor geschiedenis, maar onder zijn aanhangers bestaat er een sterke stroming van overwegend witte Amerikanen die nog altijd boos zijn over de uitkomst van de Amerikaanse Burgeroorlog in de negentiende eeuw.

Wat betekent dat?

Applebaum: Er zijn altijd Amerikanen geweest die zich verzetten tegen de vooruitgang die in de vorige eeuw is geboekt. Velen van hen hebben al enige tijd macht in de regering van sommige staten. Ze verwerpen de burgerrechtenbeweging en de afschaffing van de rassenscheiding. Ze voelen zich gemarginaliseerd door de opkomst van minderheden en vrouwen. Trump geeft hun nu een stem op federaal niveau. Ik was net in New Orleans en dineerde daar met de voormalige burgemeester die de vier standbeelden uit de Burgeroorlog liet verwijderen. Hij vertelde dat veel mensen die beelden terug willen. Het gaat hen uiteindelijk om het terugdraaien van de geschiedenis.

Zijn de VS op weg naar een autocratie?

Applebaum: Trump en zijn medestanders willen de Amerikaanse democratie ingrijpend veranderen en ondermijnen. Ze hebben al een reeks radicale stappen gezet. Maar de VS beschikken nog altijd over een functionerend kiessysteem, een sterke oppositie, de Bill of Rights en een democratische grondwet. Ik zou goed in de gaten houden in hoeverre Trump probeert het kiessysteem aan te passen. Alles hangt af van de tussentijdse verkiezingen van volgend jaar. Die zullen veel duidelijk maken over de intenties van deze regering.

Niet alleen de Amerikaanse vereniging van historici (AHA) maar ook andere academische instellingen reageren opvallend mak. Waarom is het verzet in de VS zo stil?

Applebaum: Ten eerste is niet iedereen stil. Ten tweede is de academische wereld simpelweg niet gewend om zo hevig aangevallen te worden. Achter de schermen wordt veel gepraat over hoe men het best kan reageren. Wat we nodig hebben, zijn gezamenlijke initiatieven. Alleen kan niemand iets uitrichten tegen deze waanzin.

Sommige wetenschappers hebben de VS inmiddels verlaten. U woont sinds 2006 in Polen. Hoe voelt u zich als Trump-critica wanneer u terugkeert naar uw geboorteland?

Applebaum: Ik ben de afgelopen tien jaar al doelwit geweest van smerige Russische en extreemrechtse propaganda. Daar ben ik aan gewend. Ik zie niet in waarom ik me nu meer zorgen zou moeten maken dan voorheen.

Om autocratieën wereldwijd te stoppen pleit u voor hogere militaire uitgaven. Loopt de democratie dan geen gevaar door een wapenwedloop?

Applebaum: Het is tragisch dat we überhaupt geld aan wapens moeten uitgeven, maar het is momenteel onvermijdelijk. Europa heeft voldoende afschrikking nodig om zich te beschermen. Anders zijn investeringen in scholen of infrastructuur zinloos. De volgende generatie moet er zeker van kunnen zijn dat de samenleving normaal blijft functioneren. Zelfs als Trump weer vervangen wordt, kan en mag Europa niet langer rekenen op de VS voor zijn verdediging. Die tijd is voorgoed voorbij.

Op dit moment is het vooral Trump die zich inspant voor een wapenstilstand in Oekraïne. Wat moet er gebeuren zodat Poetin toegeeft voordat Trump zijn geduld verliest?

Applebaum: Poetin zal deze oorlog alleen stoppen als hij zeker weet dat hij niet kan winnen. Vorig jaar kwamen we dichter bij dat punt. Maar Trumps dwaze acties sinds zijn aantreden hebben Poetin hoop gegeven dat Rusland nog altijd kan zegevieren.

De Russische troepen rukken momenteel verder op in de Donbas.

Applebaum: Maar de terreinwinst blijft marginaal. Statistisch gezien: als Poetin aan dit tempo doorgaat, heeft hij zo’n tachtig jaar nodig om heel Oekraïne in te nemen. De oorlog zit muurvast.

Als de westerse militaire steun afneemt, kan dat snel veranderen. Is een Oekraïense overwinning niet allang uitgesloten?

Applebaum: Nee, want de aard van de oorlog is sterk veranderd. Het is inmiddels vooral een droneoorlog, en de meeste drones worden in Oekraïne zelf geproduceerd. In 2024 waren het er al meer dan een miljoen, dit jaar zullen het er vier miljoen zijn. Oekraïne heeft vooral geld nodig om die wapens zelf te kunnen bouwen.

Maar drones alleen zullen de Russische troepen niet verdrijven.

Applebaum: Het wordt moeilijk voor Oekraïne om verloren gebied terug te winnen, maar het kan zich goed blijven verdedigen. De toekomstige veiligheid van Oekraïne en Europa hangt af van het vermogen van Europa om voldoende luchtverdedigingssystemen te bouwen en het verlies van Amerikaanse satellieten en inlichtingendiensten te compenseren. Dat is mogelijk, maar het vergt politieke wil.

En die lijkt in de VS verdwenen. Denkt u dat er in het Witte Huis überhaupt een strategie voor Oekraïne bestaat, afgezien van het zoeken naar een wapenstilstand?

Applebaum: Dat betwijfel ik. Trump handelt eerder op basis van instinct dan van strategie. Zijn eerste instinct: hij mag Poetin wel. Het tweede: hij wil zaken doen met de Russen. Er zijn veel verhalen over geheime deals, mogelijk ook via Trumps familie. Ik kan niets verifiëren, maar vorige week was Kirill Dmitrijev, hoofd van het Russische staatsfonds, in de VS. Er wordt al heel concreet onderhandeld.

Wat wil Trump precies?

Applebaum: Hij lijkt geïnteresseerd in een soort koloniale regeling waarbij bedrijven die met Trump verbonden zijn de helft van Oekraïnes rijkdom aanslaan. Hoe de grenzen lopen na een wapenstilstand maakt hem niet uit. Hij wil gewoon niet dat Oekraïne instort – dan zou hij er slecht uitzien, zoals Biden na Afghanistan.

Wat zou een wapenstilstand zonder veiligheidswaarborgen voor Europa betekenen?

Applebaum: In dat geval zouden veel mensen Oekraïne verlaten. Niemand zou nog investeren in de wederopbouw. Het resultaat zou een mislukte staat zijn, en veel meer vluchtelingen in Europa. Voor het continent gaat het dus om langdurige stabiliteit. Wie zich niet bewapent, is niet veilig.

U waarschuwt al langer dat Poetin andere landen zou kunnen aanvallen. Is dat na alle verliezen in Oekraïne nog wel waarschijnlijk?

Applebaum: Ja. We zagen al hoe Rusland de Krim gebruikte als basis voor de inval van 2022. Als Poetin verdere gebieden in Oekraïne weet te behouden, zal hij die gebruiken voor een volgende oorlog – tegen Moldavië, de Baltische staten, Polen, Roemenië, Duitsland of een ander doel. Het zou dwaas zijn om zijn dreigementen te negeren. Zeker omdat hij zich openlijk beroept op de tijd dat Oost-Duitsland deel uitmaakte van het Sovjetimperium. Dictators doen vaker wat ze zeggen dan we denken.

Maar kan al dat waarschuwen zelf geen escalatie uitlokken?

Applebaum: Het tegendeel is waar. Poetin stopt pas als hij tegen een grens aanloopt. Militaire opbouw en een duidelijke toon zijn onmisbaar. Hij had Litouwen al geannexeerd als hij niet nog een beetje ontzag had voor de NAVO. Ik geloof dat de inval van 2022 nooit was gebeurd als we Oekraïne na 2014 beter hadden bewapend.

Toen was onder meer Duitsland tegen zwaardere bewapening en NAVO-lidmaatschap. Heeft gewezen bondskanselier Angela Merkel toen een historische fout gemaakt?

Applebaum: Ja. Een halfslachtige benadering zonder echte NAVO-aanwezigheid zou zelfs gevaarlijk zijn geweest. Alleen volledig lidmaatschap, met troepen ter plaatse, had Poetin waarschijnlijk kunnen afschrikken.

Kunt u begrijpen dat Duitsland, vanwege zijn geschiedenis, huivert om troepen naar Oekraïne te sturen?

Applebaum: Duitsland heeft de verkeerde les uit de Tweede Wereldoorlog getrokken. Die luidt niet dat Duitsland altijd pacifistisch moet blijven – al snap ik dat die gedachte aantrekkelijk is. De juiste les is: Duitsland heeft de verantwoordelijkheid om totalitarisme en oorlog in Europa nooit meer te laten gebeuren. Uit hun eigen geschiedenis weten ze hoe gevaarlijk een leider als Poetin is.

Is Poetin vergelijkbaar met Hitler?

Applebaum: Ja. Zijn discours over Lebensraum, de permanente uitbreiding van het imperium en het ontkennen van het bestaan van Oekraïners doet sterk denken aan de donkerste hoofdstukken uit de Europese geschiedenis. Denk aan de 20.000 Oekraïense kinderen die ontvoerd zijn om ‘gerussificeerd’ te worden. Dat deed Hitler ook met Poolse kinderen. Er is geen Holocaust, maar de Russische politiek in de bezette gebieden vertoont veel parallellen.

Zoals?

Applebaum: Taalverbod en vernietiging van culturele instellingen, met als doel de Oekraïense identiteit uit te wissen. De gebieden staan onder militair bestuur, waar willekeurige arrestaties, martelkamers en kampen worden ingezet om de bevolking onder controle te houden. We kennen die praktijken van de nazi’s en de sovjets. Veel van wat Poetin doet, lijkt op de sovjetisering van Oost-Europa na 1945, vooral in Polen.

U woont in Polen en bent getrouwd met de Poolse minister van Buitenlandse Zaken. Hoe verschilt het Poolse perspectief op deze oorlog van bijvoorbeeld het Duitse?

Applebaum: Polen heeft de invasie van 2022 misschien intenser beleefd, onder meer vanwege de geografische nabijheid en de gedeelde geschiedenis. Er was een enorme bereidheid om te helpen. Mensen reden naar de grens of zetten websites op om onderdak te regelen. Iedereen nam vluchtelingen op – wij ook, negen mensen. Ik heb het gevoel dat veel Duitsers en andere Europeanen de oorlog vooral rationeel en intellectueel benaderen.

Wat verwacht u van de nieuwe regering-Merz?

Applebaum: Merz lijkt te begrijpen dat Duitsland onafhankelijker van de VS moet worden en dat er echte Europese allianties nodig zijn. Dat is goed. Europa is voortaan zelf verantwoordelijk voor zijn veiligheid. En dat betekent: de soevereiniteit van Oekraïne moet onder alle omstandigheden overeind blijven, anders komt onze veiligheid in gevaar.