Hillary Clinton: ‘Een man die ontploft, is authentiek. Als een vrouw haar stem verheft, is ze bits’

Ze wilde de eerste vrouwelijke president van de VS worden, maar ze moest nipt de duimen leggen voor Donald Trump. Vier jaar later blikt Hillary Clinton terug op de dilemma’s waar vrouwelijke politici ook vandaag nog voor staan. ‘We zijn nog niet verlost van de dubbele moraal.’

‘Zo goed noch zo slecht als ze zeggen.’ Dat mag van Hillary Rodham Clinton op haar grafsteen komen te staan. Zo grapt ze toch in de eerste minuten van Hillary, een vierdelige documentaire waarin ze terugblikt op haar bewogen leven, de van Donald Trump verloren strijd om het Amerikaanse presidentschap en de extreme reacties die ze als first lady en presidentskandidate voor de Democraten uitlokte. De voormalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken reisde af naar het Filmfestival van Berlijn om de door streamingdienst Hulu gefinancierde docuserie samen met regisseur Nanette Burstein voor te stellen. Knack sprak met haar. Met een grapje over de veiligheidsagent die gerust een stapje achteruit mag zetten, breekt ze het ijs.

De documentaire noemt u een van de meeste bewonderde en tegelijk een van de meest verguisde mensen van Amerika. Zag u de reeks als de kans om het een en ander recht te zetten?

Hillary Rodham Clinton: Het klopt dat de serie me de kans geeft om eindelijk mijn kant van het verhaal te vertellen, maar zo is het niet begonnen. Aanvankelijk was het bedoeld als een documentaire over mijn verkiezingscampagne. Ik geloof dat er tweeduizend uur beeldmateriaal bestaat. Nanette Burstein doorploegde al dat materiaal en overtuigde me dat er een verhaal in zat dat boven mij uitstijgt. Een verhaal over hoe de levens van vrouwen door de jaren heen zijn veranderd, over de obstakels die je tegenkomt en over hoe onze politiek in elkaar zit.

Weet u nog wanneer uw politieke engagement voor het eerst de kop opstak?

Clinton: Ik ben geboren in Chicago maar groeide op aan de rand van de stad. Het was een volledig blanke wijk met heel gelijke huizen en families. Onze vaders waren veteranen van de Tweede Wereldoorlog. Zij waren de kostwinners, onze moeders bleven thuis. De jeugdpredikant noemde het zijn missie om onze ogen te openen en onze horizonten te verruimen. Vanaf mijn dertiende, veertiende bestookte hij me met informatie over de burgerrechtenbeweging, oorlog, ongelijkheid en racisme. Ik nam dat erg ter harte.

U groeide op in een tijd waarin van vrouwen met een carrière werd verwacht dat ze hun emoties voor zich hielden. Maar uw politieke carrière eindigde in een tijd die zakelijkheid wantrouwt. Plots werd u een gebrek aan openheid en hartelijkheid aangewreven.

Clinton: U legt de vinger op de wonde. Dat is een van de dilemma’s waar ik en veel vrouwen van mijn generatie mee hebben geworsteld. Meisjes zoals ik die rechten wilden studeren of een ambitieus beroep wilden uitoefenen, wisten dat ze heel hard moesten werken om beter te zijn dan alle jongens. Je zeurde daar niet over, je boog het hoofd en je werkte je te pletter. Elke andere houding werd als zwak aangezien. Ik herinner me hoe ik me samen met een paar andere meisjes aanmeldde voor het toelatingsexamen recht, en de aula van Harvard University bomvol jongens zat die ons probeerden te intimideren. ‘Als jij slaagt voor dit examen, neem je misschien mijn plaats af en moet ik naar de Vietnamoorlog waar ik zal sterven. Hoe durf je?’ zei er een. Het was overduidelijk bedoeld om ons op stang te jagen, maar wij konden het ons niet veroorloven om emotioneel te worden of te reageren. Wij moesten ons doel voor ogen houden.

Vandaag is het gelukkig al beter aanvaard dat vrouwen net als mannen een waaier aan emoties laten zien en gebruiken om hun doel te bereiken. Maar we zijn er nog niet. In de wereld van het entertainment mag een vrouw al openlijk boosheid of teleurstelling tonen, maar in de politiek moet je nog altijd goed nadenken over hoe dat overkomt. Ik heb honderden speeches gegeven, ik heb honderden debatten achter de rug en nam het in verscheidene verkiezingscampagnes op tegen mannen. Zij hebben gewoon een breder palet ter beschikking. Zij mogen roepen, zij mogen tegenstanders met de vinger wijzen, zij mogen ontploffen. Dat wordt dan authentiek gevonden. Maar een vrouw die haar stem verheft, omdat ze opgaat in het debat en passioneel geeft om wat ze te vertellen heeft? Die is bits. Dan ben je de kwaaie vrouw. Hopelijk helpt de serie om daarover een discussie op gang te brengen.

In het Verenigd Koninkrijk en Duitsland is het glazen plafond wel al lang doorbroken.

Clinton: In een parlementair systeem is het voor een vrouw makkelijker om aan de macht te komen. Je bestudeert de grondwet, je geeft te kennen het land te willen dienen en als ze voor je stemmen, raak je verkozen in het parlement. Daar kun je je partijgenoten laten zien dat jij de geschikte persoon bent om de partij te leiden. Zo kun je de bondskanselier van Duitsland of de premier van het Verenigd Koninkrijk, Israël of Denemarken worden. In onze presidentsverkiezing begin je van nul en moet je elke kiezer ervan overtuigen dat je geschikt bent voor de job. Tot op vandaag krijg je in Amerika als vrouw de vraag of vrouwen daar wel geschikt voor zijn. Zeker als je de enige kandidate bent. Want dan krijg je het talking dog syndrome, alsof je een kermisattractie bent: ‘Komt dat zien, komt dat zien! Een vrouw die zich kandidaat stelt voor de presidentsverkiezingen!’ Vorige keer was ik de enige vrouw die zich kandidaat stelde voor de nominatie, deze keer zijn er gelukkig meer. Ze hebben allemaal een verschillende stijl, benadering en inhoud, en toch krijgen ze stuk voor stuk kritiek die het andere geslacht niet krijgt. We zijn nog niet verlost van de dubbele moraal.

Angela Merkel stopt binnenkort als een van de grootste politieke leiders van Duitsland en Europa. Welke tips kunt u haar geven om het zwarte gat te vermijden?

Clinton: Ik ken Angela Merkel sinds 1993. Het was telkens weer een genoegen om persoonlijk of professioneel tijd met haar door te brengen. Vooral als minister van Buitenlandse Zaken heb ik met haar samengewerkt. Ik bewonder haar, haar politieke succes en haar leiderschap. Ze loodste Duitsland en Europa standvastig door moeilijke tijden. Ze is een unieke leider en ze zal gemist worden. Ook achter de schermen, want ze kon erg goed wereldleiders overhalen om naar elkaar te luisteren. Hoe ze haar tijd na het kanselierschap doorbrengt, moet ze zelf weten. Ik heb haar daarin niet te adviseren. Een zeer lange vakantie heeft ze zeker verdiend.

Is Amerika klaar om door een vrouw geregeerd te worden?

Clinton: Ik mag het hopen. We wachten er al veel te lang op. Ik behaalde méér stemmen dan mijn echtgenoot (president Bill Clinton, nvdr), meer dan George Bush, meer dan Ronald Reagan, meer dan Donald Trump en meer dan Barack Obama de tweede keer. En toch heb ik het land niet mogen dienen als president. Dat heeft met ons kiessysteem te maken, een probleem dat de Democraten opnieuw pijn kan doen. Maar man of vrouw, het enige wat telt is dat de Democratische Partij een presidentskandidaat voordraagt die Trump verslaat. Ik zou wel heel graag hebben dat het een vrouw wordt. Het zou een fantastische verwezenlijking zijn om eindelijk door het glazen plafond te breken.

U kon zelf lang niet alle vrouwen overtuigen om voor u te stemmen.

Clinton: Ik kreeg enorm veel steun van enthousiaste jonge vrouwen, maar niet van iedereen. Dat is politiek. De mensen mogen denken, voelen en vinden wat ze willen. Daar kan ik onmogelijk kritiek op hebben. Ik vermoed dat sommige oudere vrouwen nog moesten uitvissen of ze wel een vrouw als president wilden. Heel wat jongere vrouwen zijn die vraag al lang voorbij, voor hen speelt dat niet meer. Maar we hebben het doel nog altijd niet bereikt.

Mag Bernie Sanders voor u de Democratische genomineerde voor de presidentsverkiezingen worden? In de documentaire bent u hard voor hem. U noemt hem een carrièrepoliticus die niemand leuk vindt, met wie niemand wil samenwerken en die niets voor elkaar krijgt.

Clinton: Dat is anderhalf jaar geleden gefilmd. Ik herhaal dat ik de Democratische kandidaat steun. Wie het ook wordt. Ik kan de uitkomst op dit moment niet voorspellen, ik heb wel een voorkeur en ik heb ervaring die ik wil delen. We moeten koste wat het kost een Democraat in het Witte Huis stemmen om het bloeden te stelpen. Ons land wordt grote schade toegebracht en ook internationaal kalft ons leiderschap zwaar af. Een Democratische president wacht de zware taak om de schade te herstellen. Ik hou ik mijn hart vast als het geen Democraat wordt.

Ontoerekenbare macht is slecht, zeer slecht, ongeacht of de machthebber extreemlinks of extreemrechts is. Het ondermijnt vrijheid, het ondermijnt de vrije pers, het ondermijnt de vrijheid van meningsuiting in de assemblees en het maakt instellingen kapot.

De gekste verhalen werden over u verteld. Zo was er in volle verkiezingsstrijd plots ‘Pizzagate’. De gehackte e-mails van uw campagneleider bevatten zogezegd gecodeerde berichten in verband met mensenhandel en een pedofilienetwerk met een pizzarestaurant als hoofdkwartier. Kunt u ondertussen al wat lachen om die krankzinnige complottheorieën?

Clinton: Soms was het totaal absurd en voelde het alsof ik midden in een toneelstuk van Eugène Ionesco was beland. Wat sommige mensen over mij vertellen is het ridicule ver voorbij. Daar kun je om lachen, maar soms is het bijzonder verontrustend. Uit het manifest van de man die onlangs in het Duitse Hanau negen mensen vermoordde, bleek dat hij in Pizzagate geloofde.

De sociale media spelen een lelijke rol in het verspreiden van afgrijselijke samenzweringstheorieën en knettergekke controverses, die een deel van de mensen wel degelijk oppikt. Elke democratie zal dat probleem moeten oplossen. Ik kreeg ermee te maken en ik vrees dat het iedereen overkomt die zijn hoofd boven het maaiveld uitsteekt en zich engageert.

Zijn smeercampagnes dan niet van alle tijden? Lang voor de opkomst van sociale media kreeg u al te maken met laster en bedreigingen.

Clinton: Het is begonnen toen mijn echtgenoot een gooi deed naar het presidentschap. Tot dan had ik een vrij normaal leven. Ik had boeiend werk en zette me actief in voor goede doelen. Discussies konden weleens hoog oplaaien, maar ik werd nooit het slachtoffer van negativiteit.

Je moet het in de context zien. Na Richard Nixon, Gerald Ford, acht jaar Ronald Reagan en George Bush senior gingen de Republikeinen ervan uit dat ze het presidentschap nooit meer zouden kwijtspelen. Dat Bill Clinton toch president werd, was een enorme schok. Dat hij als president heel intense oppositie kon verwachten, was duidelijk. Ik belandde mee in de vuurlinie. Zeker toen ik vrijuit bleek te spreken.

U bleef als first lady niet in de schaduw. In 1993 kreeg u van president-echtgenoot Bill Clinton de politieke opdracht om werk te maken van een soort sociale zekerheid, de zogenaamde Hillarycare. Het is schrikken hoe negatief daarop werd gereageerd.

Clinton: Ik streed voor de invoering van een sociale zekerheid, ja. Jullie vinden dat de normaalste zaak ter wereld, maar Amerikanen weten nog altijd niet hoe we dat het best aanpakken. Ik had een plan waarin ik heel sterk geloofde en doorkruiste het land om het voor te stellen. Ik begrijp nog altijd niet dat het zulke hevige reacties uitlokte. De mensen die er niet van wilden weten, konden het plan niet demoniseren – dus demoniseerden ze mij.

Ik werd bedreigd, kreeg de grofste verwijten naar mijn hoofd geslingerd en maakte mee dat mijn beeltenis publiek werd verband. Dat was geen spontaan protest, het was georganiseerd. Ik ben toen hard aangepakt door wat toen de voorhoede was van radicaal-rechts: de shock jocks. Radiopresentatoren die de controverse opzochten, riepen hun luisteraars op om op straat te komen om tegen mij te protesteren.

Wie zat achter dat protest?

Clinton: Er zijn al veel boeken over geschreven, maar nog te weinig films over gemaakt: grote bedrijven, grote religieuze en ideologische bewegingen scharen zich achter de Republikeinse partij. Ze vonden mij een bedreiging voor hun macht. Macht geeft de macht nooit spontaan op, ze gaat het gevecht aan. Ik moet een beetje lachen met politici die stoer doen over het aanpakken van de grote bedrijven. Ik ben altijd bereid geweest om het gevecht met hen aan te gaan. Ik doe dat al decennia lang en zij – de verzekeringsmaatschappijen, de farmaceutische industrie, de oliebedrijven – gaan al decennia achter mij aan. Ik heb het misschien niet van de daken geschreeuwd, maar ik stond wel in de frontlinie om te proberen hen te verslaan.

De verkiezingsstrijd tussen Donald Trump en u was ongezien bits en gemeen.

Clinton: Mijn populariteit piekte toen ik Buitenlandse Zaken verliet voor mijn tweede presidentscampagne. Ik had een approval rating van 69 procent. Mijn politieke tegenstanders beseften toen dat ze me moesten neerhalen. In de film hoor je een Republikein in een geluidsopname zeggen: ‘Weet je nog hoe populair Hillary was? Kijk wat we haar aangedaan hebben.’ Ze verzonnen e-mailschandalen, het Benghazi-schandaal (Clinton werd als minister verantwoordelijk geacht voor de opvolging van de aanval op het Amerikaanse consulaat in de Libische stad, nvdr) en andere valse kwesties. Dat sloeg telkens helemaal nergens op maar ik heb daar een prijs voor betaald. Het heeft me stemmen gekost. Wellicht heb ik die storm van negativiteit ook niet goed genoeg aangepakt. Al was ik wel nog altijd aan de winnende hand tot de Russische bemoeienis bekend raakte, Wikileaks met gehackte e-mails kwam aanzetten en James Comey zich met de verkiezingen bemoeide (de FBI-directeur liet op 28 oktober 2016 weten het onderzoek naar het e-mailverkeer van Clinton te heropenen en pas twee dagen voor de stembusgang werd bekend dat er niets aan de hand was, nvdr).

Waarom hebben zo veel mensen er hun levenswerk van gemaakt om mij klein te krijgen? Sommigen moeten me niet. Dat is oké, daar kan ik mee leven. Je bent niet verplicht om iemand graag te zien. Maar een groot deel van het venijn ging niet over mijn persoon, maar over waar ik voor sta. Mag ik erop wijzen dat Vladimir Poetin mij helemaal niet verkeerd begreep? Hij begreep heel goed waar ik voor of tegen strijd. Hij wilde mij verslaan, en dat heeft bijgedragen tot mijn nederlaag. Hij bemoeit zich trouwens opnieuw met onze verkiezingen. Hij probeert Trump opnieuw aan de macht te brengen. Trump is voor hem een droom van een Amerikaans president.

Laten we zeggen dat u geen hoge pet op hebt van de huidige president.

Clinton: U moet goed begrijpen dat Trump nergens in gelooft en nergens om geeft. Het enige wat hem interesseert, is de macht hebben. Vanaf de eerste dag van zijn verkiezingscampagne maakte hij strategische keuzes waarmee hij dichter bij zijn doel dacht te komen. Zo haalde hij doelbewust scherp uit naar migranten en maakte de mensen bang voor vluchtelingen. Hij deed zijn kiezers beloftes die hij nooit van plan was om te houden. Een muur bouwen en de Mexicanen daarvoor laten betalen? De mensen een schitterende gezondheidszorg voorspiegelen maar de gezondheidszorg vervolgens afbreken? De hamvraag van de huidige verkiezing is of de mensen die voor hem gestemd hebben inzien dat Trump niet doet wat hij hen belooft. Ik ben benieuwd.

Tot slot: waar ligt u dezer dagen wakker van?

Clinton: Als ik niet kan slapen, denk ik aan mijn kleinkinderen. Daar word ik rustig en gelukkig van. Maar ik pieker inderdaad veel. Ik maak me grote zorgen om de klimaatverandering. Die is écht, de impact wordt almaar groter en uiteindelijk zal ze iedereen treffen. Ik maak me ook zorgen om de verspreiding van nucleaire wapens. Trump blies het akkoord met Iran op. Iran zal herbeginnen met het verrijken van uranium. Vanwege de vijandschap zal ook Saudi-Arabië kernwapens willen en daarna de Emiraten. Waarna Egypte zal vinden dat het als grootste Arabische natie ook kernwapens moet hebben. Zo belanden we in een nog veel gevaarlijker wereld dan vandaag.

Het baart me ook zorgen dat we geen adequaat nationaal en internationaal systeem hebben om de verspreiding van ziektes te voorkomen, zoals we nu zien met het coronavirus. We zullen dat alleen maar vaker tegenkomen. De mobiliteit is verhoogd. Mensen die vroeger nooit het vliegtuig namen, doen dat nu wel. Door de klimaatverandering gedijen muggen en insecten ook in noordelijker regio’s. En ook om de houdbaarheid van de democratie ben ik erg bezorgd. Mensen zijn teleurgesteld, ontmoedigd of soms verveeld door de democratie. De opkomst van autoritaire leiders die geen zier geven om mensenrechten belooft niets goed.