Onpartijdigheid is saai en complotdenkers verdienen evenveel aandacht als gedegen wetenschappers. Welkom in de wondere wereld van RT.
‘Europa staat voor een poolwinter.’ ‘Topdiplomaat EU zou in de jaren dertig de nazi’s gesteund hebben.’ ‘Het Westen heeft arme landen bedrogen met graandeal.’ Wie de website van RT op een lukrake ochtend openklikt, krijgt een bladspiegel die toch enigszins verschilt van hoe doorsneemedia het nieuws van de dag verslaan.
RT, voorheen bekend onder de naam Russia Today, is niet zomaar een televisiekanaal. Het is een heus netwerk dat in verschillende talen opereert en dagelijks naar eigen zeggen miljoenen kijkers bereikt. Sinds begin maart heeft RT een uitzendverbod en is het – in elk geval in de Europese Unie – moeilijk te bekijken. ‘Volledig terecht’, zegt Anton Sjechovtsov, directeur van het Centre for Democratic Integrity. Dat publiceerde onlangs een rapport over de invloed van Ruslands bekendste internationale televisiekanaal. Sjechovtsov, die eerder al de uitgebreide banden tussen het Kremlin en extreemrechts in kaart bracht, is stellig in zijn conclusie: ‘RT is een instrument van kwaadaardige invloed. Europa had dit al véél langer moeten doen.’
De vegetarische jaren
RT was aanvankelijk niet bedoeld als propagandazender. De zender, die volledig in handen is van de Russische overheid, wordt in 2005 boven de doopvont gehouden. Zoals CNN of Al Jazeera instrumenten zijn van de Amerikaanse of Qatarese soft power, zo moest Russia Today de Russische blik op de wereld uitdragen. Na de Engelstalige versie van Russia Today volgen ook versies in het Arabisch (2007), Spaans (2009), Duits (2014) en Frans (2017). Sjechovtsov noemt Russia Today in zijn beginjaren ‘vegetarisch’. ‘Russia Today ging aanvankelijk vooral over Russische cultuur’, aldus Sjechovtsov. ‘Het regime stelde vast dat Rusland in de westerse wereld geassocieerd werd met wodka, beren en balalaika’s, en hoopte dat beeld bij te stellen. Russia Today moest de wereld ervan overtuigen dat Rusland een positieve rol speelde op het internationale toneel. De verslaggeving was zeer regimegetrouw, maar er werden geen complottheorieën verkondigd.’
Hoofdredacteur van het nieuwe televisiekanaal is de op dat moment nauwelijks 25-jarige journaliste Margareta Simonjan. Zij is een veelbelovende journaliste die deel uitmaakt van de zogenaamde Kremlinpool, een uitgelezen kransje journalisten dat de wandel van de Russische regimetoppers van dichtbij mag opvolgen. Simonjan is regimegetrouw, maar geenszins de schaamteloze cheerleader voor het regime die ze vandaag is. Zelf vertelt Simonjan het verhaal dat ze ontdekt werd door Aleksej Gromov, de toenmalige woordvoerder van Vladimir Poetin. ‘Simonjan is een sleutelfiguur in het Russische regime’, zeg Sjechovtsov. ‘Je moet het haar nageven dat ze erin geslaagd is om Russia Today vanuit het niets op te bouwen. Zonder haar was RT niet mogelijk geweest.’
Naamsverandering
Het omslagmoment komt in 2008, als Rusland Georgië binnenvalt en de Georgische regio’s Abchazië en Zuid-Ossetië bezet. Ondanks de snelle overwinning merkt Rusland dat het er niet in slaagt om zijn overwinning te verzilveren. In de ogen van zowat de hele wereld is het de booswicht die een fragiele en veel kleinere buurstaat op de knieën heeft gedwongen. Vladimir Poetin wijt die algehele veroordeling aan ‘de macht van de westerse propagandamachine’. ‘Rusland slaagde er wel in om politiek de oorlog te winnen, maar kreeg er in de westerse media enorme kritiek voor’, zegt Sjechovtsov. ‘Dat is Poetin in het verkeerde keelgat geschoten. Hij geloofde echt dat dit een westerse samenzwering was om Rusland in het nauw te drijven.’
Ironisch genoeg komt Rusland politiek gezien redelijk gemakkelijk weg met de invasie in Georgië. Nicolas Sarkozy, die tevergeefs probeerde Poetin op andere ideeën te brengen, blijft de Russische leider even vlot frequenteren. Ook de Amerikaanse president Barack Obama biedt redelijk snel een ‘reset’ aan en onderneemt geen stappen om Rusland voor zijn Georgische ‘excursie’ te straffen. Toch heeft de westerse kritiek iets fundamenteel veranderd in hoe het regime het Westen benaderde, vermoedt Sjechovtsov. ‘Het Kremlin kan zich niet voorstellen dat westerse media geen politieke instrumenten zijn. Omdat Russische media onder volledige politieke controle staan, gaan ze ervan uit dat dit overal ter wereld zo is. En dus kreeg Poetin de indruk dat het Westen dubbel spel speelde: terwijl westerse staatshoofden hem de hand schudden, vielen ze hem aan met ‘hun’ mediakanalen.
Vanaf 2009 heet Russia Today RT. Die operatie is geen poging om de Russische origine van het televisiekanaal te verdonkeremanen. Tot op vandaag komt RT er openlijk voor uit een Russisch mediabedrijf te zijn. ‘Door Russia uit de naam te halen, gaf RT aan dat het een shift maakte’, zegt Sjechovtsov. ‘RT gaat niet over Rusland, maar over het Westen. Bij Russia Today was de basisboodschap nog: Rusland is goed. Bij RT is de boodschap: het Westen is slecht, en in vergelijking met het Westen valt Rusland dus nog wel mee.’ Tegelijk verdwijnt Russisch binnenlands nieuws bijna volledig uit de verslaggeving.
Politiek wapen
Margareta Simonjan heeft meermaals met toeters en bellen aangekondigd dat RT niet zomaar een televisiekanaal is. In een interview met de Russische krant Kommersant uit 2012 stelt ze RT voor als een verlengstuk van het Russische ministerie van Defensie dat te allen tijde klaar moet staan om een informatieoorlog te voeren. Ze komt er openlijk voor uit dat ze niet de intentie heeft om met RT objectief te zijn. In een interview met het online nieuwsmedium Lenta geeft Simonjan toe dat objectiviteit maar saai is. ‘CNN probeert onpartijdig te zijn, en alle Amerikaanse experts zijn het erover eens dat het daarom zijn publiek verliest’, zegt ze in 2013. ‘De presentator hoeft niet als een scheidsrechter op het voetbalveld te staan.’ Ook het idee dat journalistiek erop gericht is om de macht te bekritiseren, lijkt ze vreemd te vinden. ‘Op een vreemde manier voelt het Russische regime zich daardoor moreel superieur’, aldus Sjechovtsov. ‘Ze vinden zichzelf eerlijker dan het Westen, omdat zij er tenminste voor uitkomen dat hun media wapens zijn.’
En dus laat RT lekker betijen. Vanaf 2009 zet RT zich in de markt als ‘een alternatief voor de mainstream’. Onder het motto ‘Question More’ (‘Stel meer ter discussie’, nvdr) krijgen extreemlinkse en extreemrechtse politici zendtijd om hun feitenvrije kijk op de wereld te spuien. Wanneer Russische soldaten zonder insignes na de Maidanrevolutie de Krim bezetten, ziet RT het Russisch leger als een ‘stabiliserende factor’ die handelt in het belang van de Oekraïense bevolking. Wanneer Russische separatisten in Oost-Oekraïne met Russisch legertuig per ongeluk het passagiersvliegtuig MH17 neerhalen, lanceert RT de meest waanzinnige samenzweringstheorieën die Rusland uit de wind zetten. De twee FSB-officieren die in 2018 een moordpoging ondernemen op de Brits-Russische ex-spion Sergej Skripal, mogen bij Simonjan hun onschuld komen verklaren.
Ook tijdens de coronapandemie speelt RT een ronduit problematische rol. Doorgesnoven complotgekken krijgen tijdens de pandemie evenveel aandacht als doorgewinterde experts. De Franstalige versie van RT publiceert tijdens de pandemie maar liefst 160 artikels van de Franse complotdenker Didier Raoult, die alternatieve geneeswijzen voor covid-19 promoot. De Duitstalige versie van RT promoot antilockdownbewegingen en zaait voortdurend twijfel over de effectiviteit van de (in het Westen ontwikkelde) vaccins. Ook complotdenkers die samenzweringen over 5G verspreiden, krijgen ruim baan om hun verhaal te doen.
Model voor alternatieve media
Op zich zorgt RT zelden voor echte kijkcijferkanonnen. ‘Toch is RT erin geslaagd om een buitengewone invloed te verwerven binnen het medialandschap’, stelt Sjechovtsov. ‘RT is enorm goed in narrative laundering: ze lanceren een narratief, verspreiden dat via hun kanalen, en rekenen erop dat het wordt opgepikt door andere kanalen. Op die manier verliest dat narratief zijn band met RT en wordt het vaak deel van het mainstream debat. RT probeert ook om van een bepaald nieuwsfeit zodanig veel versies en interpretaties te verspreiden dat kijkers op den duur afhaken, omdat ze denken dat de waarheid toch onmogelijk te achterhalen is.’
Bovendien zijn in het spoor van RT tal van andere ‘alternatieve media’ ontstaan waarin samenzweringstheorieën en populistische retoriek evenwaardig worden behandeld. In Frankrijk hoeft het rechtspopulistische C-News qua schofterigheid niet onder te doen voor RT France. In Duitsland verspreiden tal van obscure websites samenzweringstheorieën die gemodelleerd zijn naar de werkwijze van RT. ‘RT heeft een model ontwikkeld dat andere alternatieve media nu imiteren’, zegt Sjechovtsov. ‘Ze hebben getoond hoe populistische media online succesvol kunnen zijn. In zekere zin is RT vandaag niet meer nodig.’
Dat RT begin maart een uitzendverbod voor de EU krijgt, stuit op protest. De Europese Federatie van Journalisten, de overkoepelende journalistenvakbond, tekent protest aan tegen het uitzendverbod dat de Europese Commissie begin maart uitvaardigt. ‘Die solidariteit is totaal misplaatst’, zegt Sjechovtsov. ‘RT komt er openlijk voor uit dat ze geen normaal medium zijn. Ze zien zichzelf als soldaten in de informatieoorlog. De Russische overheid beschouwt RT als kritische infrastructuur. We moeten RT zien als een veiligheidsdreiging. Het is ongehoord dat RT na de annexatie van de Krim nog zo lang heeft mogen uitzenden.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
