Het korte lontje van Saudische kroonprins Mohammed bin Salman: ‘Straks komen de messen boven’

Met ongeziene baldadigheid trekt de Saudische kroonprins Mohammed bin Salman alle macht op het Arabische schiereiland naar zich toe. Een portret van een onstuimige beeldenstormer die de stabiliteit van het Midden-Oosten in de weegschaal legt.

Wie dit jaar nog een suite hoopt te boeken in het royale Ritz-Carltonhotel in de Saudische hoofdstad Riyad is eraan voor de moeite. Tot 1 februari 2018 is het 492 kamers tellende hotel volgeboekt. Geef de gasten eens ongelijk. ‘Omzoomd met zeshonderd jaar oude olijfbomen, aangelegde tuinen en wuivende palmbomen’ is het Ritz-Carlton een plek die haar gasten ‘volledig omhult in een majestueuze omgeving met discrete maar attente service’, aldus de webstek van het poenige luxeresort.

Dat ‘volledig omhullen’ mag u letterlijk nemen. Sinds 5 november is het Ritz-Carlton de meest luxueuze gevangenis ter wereld. Minstens dertig vooraanstaande prinsen, ministers en zakenlui worden er vastgehouden op beschuldiging van corruptie. De opmerkelijkste gevangene is prins Al-Waleed bin Talal, Saudi-Arabiës bekendste investeerder, die met een geschat fortuin van 16 miljard euro de 45e rijkste man ter wereld is. De beschuldigingen tegen de meer dan 200 arrestanten zijn niet min: witwaspraktijken, omkoping, afpersing en het misbruiken van overheidsambten voor persoonlijk gewin.

Sinds 4 november heeft Saudi-Arabië namelijk een anticorruptiecomité. De overheidsdienst werd enkele uren voor de arrestaties per koninklijk decreet opgericht, en wordt voorgezeten door Mohammed bin Salman (32), de kroonprins van Saudi-Arabië. Toch twijfelt Gerd Nonneman, Midden-Oostenexpert aan Georgetown University in het Qatarese Doha, aan de oprechtheid van dat comité. ‘Sommige van de gearresteerden hebben zich inderdaad verrijkt op de kap van de bevolking, maar dat geldt zeker niet voor iedereen. Bovendien zijn heel wat figuren die bekend zijn om hun corruptie níét gearresteerd.’ Nonneman vermoedt dat Bin Salman zijn politieke tegenstanders financieel wil verzwakken.

MBS, zoals Mohammed bin Salman wordt genoemd, is met de arrestaties niet aan zijn proefstuk toe. In september werden op zijn gezag talloze intellectuelen en religieuze leiders gearresteerd, zowel aan progressieve als aan conservatieve kant. In januari 2016 werden al 47 mensen geëxecuteerd op beschuldiging van terreur, onder wie de toonaangevende sjiitische sjeik Nimr al-Nimr. ‘Mohammed bin Salman probeert de absolute macht te verwerven’, zegt Nonneman. ‘Hij wil iedereen met een eigen machtsbasis buitenspel zetten.’

Koningskind

Onbezonnen, nukkig, ambitieus, overmoedig: het is maar een greep uit de typeringen waarmee observatoren de kroonprins beschrijven. Zulke beweringen vallen moeilijk te controleren. Tot begin 2015 is Mohammed bin Salman zelfs in Saudi-Arabië een nobele onbekende. Over zijn leven vóór 2015 is weinig bekend: zelfs over zijn universitaire diploma bestaat geen zekerheid. Wat we wel weten, is dat hij zijn hele carrière als adviseur van zijn vader werkt, die eerst gouverneur van Riyad is en in 2013 kroonprins wordt. Wanneer Salman op 23 januari 2015 koning wordt, wordt zijn zoon minister van Defensie. Hij wordt ook hoofd van de Raad voor Economische Ontwikkeling, en krijgt de controle over Saudi Aramco, het nationale oliebedrijf dat instaat voor de olie-export.

Mohammed bin Salmans ambitie blijkt onverzadigbaar. Na enkele maanden benoemt Salman zijn zoon tot vicekroonprins, en op 20 juni 2017 wordt kroonprins Mohammed bin Nayef (58) aan de kant geschoven. Bin Nayef geldt op dat moment al jaren als de gedoodverfde troonopvolger, een bekwame bestuurder die zijn sporen heeft verdiend als minister van Binnenlandse Zaken en als hoofd van de inlichtingendiensten. Bin Nayef, die in de jaren negentig een antiterreuropleiding volgde bij Scotland Yard, staat bekend als The Prince of Counter-Terrorism, de man die Al-Qaeda in Saudi-Arabië heeft verslagen. In februari 2017 kreeg Bin Nayef zelfs een medaille van de CIA voor zijn uitmuntende staat van dienst. Sinds juni heeft hij huisarrest.

Hoe MBS aan die almacht komt, is niet helemaal duidelijk. Een groot deel van zijn autoriteit haalt de kroonprins uit de bevoorrechte relatie met zijn vader. Mohammed bin Salman is de oogappel van koning Salman, hij is de oudste zoon uit diens derde huwelijk. Volgens hardnekkige geruchten lijdt de koning aan beginnende dementie, waardoor de prins nu al de facto het land leidt. ‘Vermoedelijk heeft Bin Salman daarom zoveel haast’, zegt Afshin Shahi, Saudi-Arabiëkenner aan de University of Bradford en vaste commentator bij de Britse zender BBC. ‘Hij gebruikt de koning als schild om zijn tegenstanders aan de kant te schuiven en te vervangen door figuren die hem vriendelijk gezind zijn. Hij wil zonder tegenspraak kunnen regeren wanneer hij koning is.’

Bovendien heeft Bin Salman een goed contact met Jared Kushner, de schoonzoon van de Amerikaanse president Donald Trump, die aangesteld werd als topadviseur voor het Midden-Oosten. Het bezoek van Trump begin 2017, waarbij Bin Salman aan Saudische kant de gesprekken leidde, beschouwde de prinselijke administratie als ‘een keerpunt’ in de relaties tussen beide landen. ‘Sindsdien heeft Mohammed bin Salman carte blache van het Witte Huis’, zegt Paul Aarts, Midden-Oostenexpert aan de Universiteit van Amsterdam, die vorig jaar met Saudi-Arabië – De revolutie die nog moet komen een boek schreef over de Saudische politiek. Bovendien kwamen de acties er enkele dagen na een onverwacht bezoek van Kushner aan Riyad, zijn derde al dit jaar. ‘Het laat vermoeden dat de arrestaties van 4 november met Washington zijn doorgesproken’, zegt Afshin Shahi.

Mohammed bin Salmans rücksichtslose handelen is uniek in de Saudische bestuurscultuur, vindt Shahi. ‘De voorbije honderd jaar is Saudi-Arabië altijd bestuurd bij consensus, waarbij de koning nooit zomaar zijn wil doordrukte. Vergeet niet dat het land een tribale samenleving is, waarbij het koningshuis altijd een vergelijk moest vinden met de voornaamste stammenleiders en de wahabistische geestelijkheid. Daar blijft vandaag niets meer van over: hij heeft de machtigste tribale leiders laten arresteren en de macht van de geestelijkheid gekortwiekt. Dat is niet zonder risico. Bin Salman mag dan wel zonder tegenspraak regeren, hij heeft ook een heleboel machtige vijanden gemaakt.’

Wilde hervormer

In tegenstelling tot veel Saudische prinsen heeft MBS niet aan een prestigieuze Britse of Amerikaanse universiteit gestudeerd. Waar veel Saudische prinsen op die manier het vrije westerse samenlevingsmodel leren kennen, beperkt Bin Salmans contact met de liberale democratie zich tot vakanties op zijn 500 miljoen euro kostende jacht voor de Côte d’Azur. ‘Het is een soort paradox’, meent Aarts. ‘Hij heeft eigenlijk nauwelijks ervaring met westers denken, en toch denkt hij als een westerse technocraat.’

In de weinige interviews die hij al gaf aan buitenlandse media communiceert Bin Salman met de elegantie van de doorgewinterde autocraat. Hij benadrukt graag dat zijn land een rechtsstaat is, met procedures, advocaten en onafhankelijke instellingen. Met vuur bepleit hij de noodzaak van wat hij ’transparantie’ noemt. Ook de strenge wahabistische interpretatie van de islam wil hij naar eigen zeggen op de schop nemen. Zo perkte hij in april 2016 de macht in van de Mutawwa, de religieuze politie die controleert of burgers de sharia naleven. Daarnaast worden onder koning Salman voor het eerst sinds lang weer concerten getolereerd, en zijn er plannen om bioscopen toe te laten. Vanaf 2018 mogen vrouwen eindelijk autorijden. De beslissingen lijken vooral ingegeven door economische noodzaak: tegen 2030 wil 30 procent van de vrouwen aan het werk krijgen, tegenover 22 procent nu.

Toch heeft MBS op geen enkele manier democratische aspiraties. ‘Hij ziet zichzelf als een pragmatische hervormer’, zegt Nonneman. ‘Naar Saudische normen is hij sociaal liberaal, maar op politiek vlak is hij uiterst autocratisch. Hij tolereert totaal niet dat beslissingen ter discussie worden gesteld. Hij is intelligent en energiek, maar hij heeft ook de reputatie van een bullebak die er niet voor terugschrikt zijn tegenstanders te intimideren. Het verhaal doet de ronde dat hij jaren geleden bij wijze van waarschuwen een kogel liet afleveren bij een zakenconcurrent.’

Het moet gezegd: behalve zijn ijver om de macht te centraliseren heeft Mohammed bin Salman wel degelijk een plan voor Saudi-Arabië. Zo liet hij zijn economische beleid uittekenen door consultancybureaus zoals McKinsey, Boston Consultancy Group en Deloitte. Saudi Vision 2030, zoals het plan heet, moet de Saudische economie minder afhankelijk maken van olie-inkomsten. Er komt onder andere een investeringsfonds dat de economie moet diversifiëren. Om die plannen luister bij te zetten, organiseerde hij eind oktober een driedaagse conferentie waar meer dan 3000 investeerders zijn plannen voor een nieuw Saudi-Arabië gepresenteerd kregen. ‘Davos in de woestijn’, zoals de bijeenkomst werd genoemd, was een perfecte oefening in westersgezinde pr. Bin Salman pronkte er aan de zijde van Christine Lagarde, directeur van het Internationaal Monetair Fonds.

Die hervormingen zijn broodnodig. Want hoewel Saudi-Arabië veruit de grootste olie-exporteur ter wereld is, lijken de vette jaren voorbij. Sinds 2014 zijn de olieprijzen nagenoeg gehalveerd – een ramp voor de Saudische begroting, die voor 90 procent met olie-inkomsten wordt gevoed. De economische groei is nagenoeg volledig stilgevallen. Volgens officiële cijfers is 12,7 procent van de beroepsbevolking werkloos, de jeugdwerkloosheid ligt zelfs boven de 30 procent. Verwend door de hoge olieprijzen van weleer lijdt de Saudische overheid bovendien aan een vorm van morbide obesitas. Tweederde van de tewerkgestelde Saudi’s werkt voor de overheid. Basisvoorzieningen zoals water, benzine en elektriciteit worden zwaar gesubsidieerd. Saudi-Arabië kent vandaag geen inkomstenbelasting of rijkentaks; pas vanaf volgend jaar zal voor het eerst btw worden geheven.

‘Extreem anti-Iraans’

Hoe realistisch die plannen zijn, valt te bezien. De Saudische administratie is geen toonbeeld van efficiëntie. ‘En om zijn plannen uit te voeren, moet Mohammed bin Salman binnenlandse en buitenlandse investeerders meekrijgen’, zegt Nonneman. ‘Onverwacht sleutelfiguren uit de zakenwereld arresteren is niet de beste manier om vertrouwen te wekken.’ De overheid is ook beducht voor onlusten. Het plan om het mes te zetten in de ambtenarenlonen werd na zes maanden van onlineprotest teruggedraaid.

Veel zal afhangen van Bin Salmans populariteit na de hervormingen. Paul Aarts geeft hem een goede kans. ‘Hij is bekwaam in expectation management’, zegt Aarts. ‘Hij doet niet alles in één keer. Hij kondigt de maatregelen enkele maanden op voorhand aan, zodat de mensen aan het idee kunnen wennen. Als er te veel protest komt tegen een maatregel, trekt hij hem in en probeert hij het later nog eens.’

Ondanks zijn autoritaire temperament is hij zelfs bij westersgezinde Saudi’s opmerkelijk populair, merkt Aarts op. Ook de massale arrestaties van prinsen en ministers, die hij onder het mom van een anticorruptiecampagne presenteert, krijgen op sociale media veel bijval. Bovendien slaagt Bin Salman erin zijn voornaamste nadeel – zijn jonge leeftijd – uit te spelen als een voordeel. De macht in de hypertraditionele Saudische maatschappij is doorgaans voorbehouden voor zestigplussers. Tegelijk is 70 procent van de Saudische bevolking jonger dan dertig jaar. Hoewel de Saudische jeugd zeker niet progressiever is dan de oudere generaties, is er sympathie voor de manier waarop Mohammed bin Salman de gerontocratie doorbreekt.

Ook in zijn buitenlandbeleid stormt Bin Salman als een olifant door de porseleinwinkel. Hij is de architect van het Saudische luchtoffensief tegen de Houthi-rebellen in buurland Jemen, dat op 25 maart 2015 begon. Tweeënhalf jaar, duizenden burgerdoden en een humanitaire ramp later mag de Saudische ingreep een catastrofe worden genoemd. ‘Het zegt veel over zijn onbezonnenheid’, zegt Aarts. ‘Iedereen met een beetje kennis van zaken kon je in 2015 al vertellen dat de interventie in Jemen alleen maar slecht kon aflopen. Jemen is op de VS na het land met de meeste wapens per capita. Het is een moeras waar je niet meer uitkomt.’

Ook in de Qatarese crisis, die op 5 juni 2017 ontbrandde, kwam Bin Salmans roekeloze temperament naar boven. Samen met Saudi-Arabië verbraken ook de Verenigde Arabische Emiraten, Jemen, Egypte en Bahrein de diplomatieke verhoudingen met Qatar. Saudi-Arabië verwijt Qatar steun te leveren aan terroristen. Tot op vandaag blijft de grens met Qatar gesloten.

Nóg onbesuisder is de behandeling van de Libanese premier Saad al-Hariri. Hij kreeg bij aankomst in Riyad op 3 november te horen dat het geplande staatsbezoek niet zou doorgaan. Hoewel Hariri geldt als een dichte bondgenoot van het Saudische koningshuis werd hij een dag later gedwongen ontslag te nemen. Vermoedelijk kreeg hij de bons omdat hij naar het oordeel van Saudi-Arabië niet hard genoeg optrad tegen de door Iran gestuurde Hezbollah.

Iran is de grote drijfveer van Mohammed bin Salmans buitenlandpolitiek. ‘Hij is extreem anti-Iraans’, zegt Aarts. ‘Alles wat fout loopt in de regio, is in zijn ogen de schuld van Iran – dat sentiment zit er in de Saudische samenleving diep in.’ Die assertieve politiek blijkt vooral contraproductief. ‘Hij heeft geen langetermijnstragie’, zegt Shahi. ‘Qatar en Saudi-Arabië hadden hun meningsverschillen, maar het waren wel bondgenoten in cruciale dossiers in Syrië en Jemen. Door het conflict met Qatar ligt de Gulf Council helemaal stil. Bashar al-Assad is nog altijd aan de macht in Syrië en lijkt dat ook te zullen blijven. De afzetting van de Libanese premier Hariri kan voor een gewapend conflict met Hezbollah zorgen. Kortom, ondanks al zijn assertiviteit heeft Mohammed bin Salman de positie van Saudi-Arabië in de regio gevoelig verzwakt.’

Maar voorlopig lijkt Bin Salmans positie onaantastbaar. De tegenstand lijkt murwgeslagen en is niet in staat te reageren. Een contrarevolutie in het paleis lijkt voorlopig niet aan de orde. ‘Er is een sterke traditie om strikt te gehoorzamen aan de koning’, zegt Nonneman. ‘Maar hoelang nog? De kroonprins heeft zowat alle politieke en familietradities omvergeworpen. Misschien heeft hij dat heilige principe wel ondergraven.’ Alles verandert zodra koning Salman wegvalt, waarschuwt Shahi. ‘Eens de koning er niet meer is, dreigen de messen tevoorschijn te komen.’