‘Geen toeval dat er al zo veel Nobelprijzen naar mensen met migratieachtergrond zijn gegaan’

Honderd jaar nadat hun grootmoeder naar Amerika emigreerde, klagen Steven en Peter Debaere het stereotype beeld van migratie aan. ‘Zelfs mensen die beter zouden moeten weten, verengen migratie tot illegalen en bootvluchtelingen.’

‘Altijd weer wordt een eenzijdig beeld van migratie opgehangen. Dat was zo toen duizenden Europeanen destijds naar de Verenigde Staten emigreerden en dat is vandaag nog altijd zo’, zeggen Steven en Peter Debaere. Econoom Peter Debaere, een expert in globalisering, is zelf een migrant. Zo’n dertig jaar geleden trok hij vanuit België naar de Verenigde Staten, waar hij aan de University of Virginia doceert. Zijn broer Steven is historicus en docent geschiedenis aan de lerarenopleiding van Hogeschool Vives.

Met een oceaan tussen hen in reconstrueerden de broers samen het migratieverhaal van hun grootmoeder Anna Remmerie. In 1921 voer zij met de ss France vanuit Le Havre naar de Verenigde Staten om er als dienstmeisje te werken. Meer dan honderd jaar later schreven haar kleinzonen haar verrassende verhaal neer in Naar jouw Amerika en terug – Brief voor Anna. Het is een verhelderend boek geworden, waarin ze niet alleen Anna Remmerie tot leven wekken maar ook de Amerikaanse samenleving waarin zij terechtkwam.

Wat klopt er niet aan het beeld dat wij doorgaans van migratie hebben?

Steven Debaere: Dat alle emigranten een afgelijnd plan hebben om van punt A naar punt B te gaan, bijvoorbeeld. Dat is lang niet altijd zo. Onze grootmoeder was in Heule bij Kortrijk opgegroeid en dreef steeds verder van Vlaanderen weg. Eerst ging ze als dienstmeisje in Brussel werken, vervolgens kwam ze in Parijs terecht en uiteindelijk reisde ze met haar werkgever mee naar de Verenigde Staten. Zo vergaat het veel emigranten: ze vertrekken geleidelijk.

Peter Debaere: Het migratieverhaal van onze grootmoeder is ook een beetje atypisch, omdat ze na elf jaar definitief naar België teruggekeerde. Niet omdat ze geen leven kon opbouwen in Amerika, maar omdat ze dat zelf wou. Zij was lang niet de enige die terugkwam. Liefst 25 tot 30 procent van de migranten die aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw naar de Verenigde Staten trokken, keerde na verloop van tijd naar het vaderland terug. Maar die verhalen passen niet in het stereotype beeld dat we van migratie hebben en dus worden ze niet vaak verteld.

Steven Debaere: Migratie was en is veel diverser dan doorgaans wordt aangenomen. Dat geldt voor de Europese migranten die naar Amerika trokken, maar evengoed voor de mensen die vandaag naar Europa komen. Ook België is vandaag een migratieland, net zoals Amerika dat toen was.

Peter Debaere:Er wordt nog altijd een erg eenzijdig beeld van migratie opgehangen. Hier in de VS doen vooral aanhangers van voormalig president Donald Trump graag alsof alle immigranten vluchtelingen of illegalen zijn. Ook in België gebeurt dat de hele tijd. Zelfs mensen die beter zouden moeten weten, verengen migratie keer op keer tot bootvluchtelingen en asielzoekers. Terwijl dat natuurlijk maar een klein deel van het verhaal is. Dat zeg ik niet alleen als wetenschapper, maar ook als migrant.

Steven Debaere: Het gaat altijd maar over de kostprijs van migratie, terwijl immigranten natuurlijk ook een bijdrage aan de samenleving leveren.

Peter Debaere: Migranten die in industrielanden terechtkomen, zijn vaak hoger geschoold. Velen van hen zijn in de wetenschappen actief, anderen zijn opvallend ondernemend. Het is geen toeval dat er al zo veel Nobelprijzen naar mensen met een migratieachtergrond zijn gegaan. Maar ook laaggeschoolden dragen iets bij, want zij doen vaak jobs waar geen autochtonen voor te vinden zijn. En doordat ze doorgaans jonger zijn of meer kinderen hebben, helpen ze ook nog eens de vergrijzing afremmen. Op economisch vlak hebben migranten dus best een sterke case.

Steven Debaere: Ook uit allerlei Europese studies blijkt duidelijk dat migranten een samenleving versterken. Toch blijft men migratie systematisch als een probleem voorstellen.

Elke geschiedenis is vanuit een bepaald perspectief geschreven. En dat is meestal niet het perspectief van een ongeschoolde meid.

Heeft jullie grootmoeder dat ook ervaren toen ze in de VS terechtkwam?

Peter Debaere: Doordat ze uit België kwam, ondervond ze relatief weinig tegenkanting. Oost- en Zuid-Europeanen hadden het een eeuw geleden veel moeilijker in Amerika. En dan heb ik het nog niet eens over de positie van zwarte Amerikanen. Anna belandde eigenlijk in een soort standenmaatschappij.

Steven Debaere: Niet dat ze het zelf gemakkelijk had. Uiteindelijk arriveerde ze in Amerika met 12 dollar op zak. Haar werkgever had haar tweedeklasseticket voor de overtocht betaald.

Peter Debaere: Een meid had ook geen benijdenswaardige positie. Ze woonde bij haar werkgever in en moest dag en nacht beschikbaar zijn. Huispersoneel had toen nog geen sociale rechten. Onze grootmoeder heeft zelfs nooit een arbeidscontract gehad.

Steven Debaere: Daarom verbaasde het ons zo dat ze zelf haar weg heeft uitgestippeld.

Peter Debaere: In plaats van te dobberen op de golven van de geschiedenis, zoals je van een ongeschoolde meid zou verwachten, navigeerde ze erover. Had ze genoeg van het werk bij de ene familie, dan zocht ze gewoon een andere werkgever. Haar verhaal bracht ons van families uit de high society van New York tot in het gesegregeerde zuiden van de VS. Onze grootmoeder was een zelfstandige en vrijgevochten vrouw. We hebben ons beeld van haar echt moeten bijstellen.

Steven Debaere: Als kind wisten wij wel dat ze voor haar huwelijk in de Verenigde Staten had gewoond, maar meer dan flarden van haar verhaal kenden we niet. Toen we er echt nieuwsgierig naar werden, konden we het haar niet meer vragen doordat ze dementie had. Opvallend was wel dat ze tot op haar sterfbed Engels bleef spreken. Haar tijd in de Verenigde Staten moet zo bepalend geweest zijn dat het een deel van haar identiteit was geworden.

Peter Debaere: Pas toen haar jongste zoon overleed, kregen we de puzzelstukken in handen die we nodig hadden om haar verhaal te reconstrueren. Al die tijd had hij documenten, postkaarten en foto’s van haar jaren in Amerika bewaard. We konden er een grote archiefdoos mee vullen.

Geschiedenisleerkrachten zouden met persoonlijke familiegeschiedenissen aan de slag moeten gaan.

Wachten we te lang met het optekenen van de verhalen van de generaties voor ons?

Steven Debaere: Dat denk ik wel. Als ik in scholen over ons onderzoek ga spreken, vraag ik weleens of er leerlingen zijn die zelf zo’n familieverhaal hebben. Meestal volgt dan een lange stilte. Jonge mensen weten maar heel weinig over het wedervaren van de generaties voor hen. Dat begrijp ik, want als tiener ben je op andere dingen gefocust. Toch zouden leerkrachten veel meer met zulke familieverhalen aan de slag kunnen gaan in de geschiedenisles.

Peter Debaere: Zeker nu Vlaamse scholen zo veel leerlingen met een migratieachtergrond tellen. Ook zij kennen de geschiedenis van hun eigen familie vaak niet meer.

Kan zo’n persoonlijk verhaal een opstap zijn naar de grotere geschiedenis?

Steven Debaere: Natuurlijk. Daarom hebben we ons ook niet beperkt tot het verhaal van Anna. We zijn vanuit onze familiegeschiedenis vertrokken om een breder beeld van die tijd te schetsen.

Peter Debaere: Je kunt de draagwijdte van zo’n persoonlijk verhaal ook maar echt begrijpen als je meer weet over de periode waarin het zich afspeelde. Daarnaast was het voor ons natuurlijk een mooie gelegenheid om elk vanuit onze eigen expertise grote thema’s, zoals globalisering en migratie, in kaart te brengen. Niet vanuit het perspectief dat in geschiedschrijving doorgaans dominant is, maar aan de hand van de ervaringen van onze grootmoeder.

Steven Debaere: Als we geen familie waren, dan was dat nooit gelukt. In Reuchlins reis, een recent boek over de Holland-Amerikalijn, schrijft de Nederlandse journaliste Cathalijne Boland dat ze eigenlijk vanuit het verhaal van een van de anonieme landverhuizers had willen vertrekken. Maar omdat ze niet genoeg informatie vond, koos ze er uiteindelijk voor om op de directeur van de Holland-Amerikalijn te focussen.

Peter Debaere: Alleen als je familie bent, kun je via getuigen en overgeleverde verhalen toegang krijgen tot zo’n persoonlijke geschiedenis. Anders is het haast onmogelijk om het echte verhaal van een laaggeschoolde man of vrouw te reconstrueren. De laatste tijd groeit het besef dat elke geschiedenis vanuit een bepaald perspectief is geschreven. En dat is meestal niet het perspectief van een ongeschoolde meid. Zo iemand schrijft doorgaans geen memoires en laat ook weinig officiële documenten na. Net zoals veel migranten die vandaag in België of de Verenigde Staten arriveren.