Het gevaar van een nieuwe wapenwedloop: maakt 800 miljard euro Europa écht veiliger?

800 miljard euro wil de Europese Unie investeren in herbewapening. Een duidelijk signaal naar Russisch president Vladimir Poetin, maar maakt het ons continent ook veiliger? ‘Het lukt alleen als we het nationale perspectief loslaten.’

‘Si vis pacem, para bellum. Als je vrede wilt, bereid je dan voor op oorlog.’ Met die wijze spreuk pleitte de Antwerpse burgemeester Bart De Wever (N-VA) in de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen voor luchtafweer boven de haven van zijn stad. Nu hij premier is, klinkt dat credo harder dan ooit, ook bij zijn minister van Defensie Theo Francken (N-VA), en eigenlijk over heel Europa. Maar klopt het ook? Of leiden meer wapens alleen maar tot meer oorlog? 

Het doel van de wapeninvestering van 800 miljard euro, waar alle EU-landen behalve Hongarije aan meedoen, werd het scherpst verwoord door de Poolse premier Donald Tusk: ‘De tijd is gekomen om de concurrentie met de enorme Russische oorlogsmachine aan te gaan. Ik ben ervan overtuigd dat Rusland de race zal verliezen.’

‘Naar Tusk luisteren is altijd nuttig’, zegt historicus Joe Maiolo van het King’s College in Londen. ‘De laatste jaren voorvoelde hij vaak de ontwikkelingen in het Europese defensiedebat.’ Maiolo is een wereldautoriteit wat historisch onderzoek naar wapenwedlopen betreft.

‘Die beginnen altijd met retoriek. ReArm Europe (de officiële naam voor de EU-investering, nvdr) lijkt de start van zo’n nieuwe wapenwedloop. Die kan in de komende jaren leiden tot een almaar versnellende bewapening van Europa en Rusland, met het oog op een oorlog tussen beide.’

Nils Duquet , directeur van het Vlaams Vredesinstituut, deelt die vrees: ‘We sturen de boodschap naar Poetin: ‘We gaan ons bewapenen.’ Zo kan een gevaarlijke dynamiek van actie en reactie ontstaan.’

Koude Oorlog

Maarten Van Alstein is historicus en auteur van het boek Geweld, een geschiedenis van het moderne Europa. Voor het Vlaams Vredesinstituut onderzoekt hij de ideeëngeschiedenis achter geweld: ‘Wapenwedlopen worden gevaarlijk als ze  sociaalpsychologische mechanismen in gang zetten. We weten niet wat Poetin van plan is na Oekraïne. Vanuit die onzekerheid gaan we ons bewapenen.

‘In het Kremlin denken ze: Europa bewapent zich, dat doet het vast niet alleen om zich te verdedigen. Opnieuw onzekerheid. Die toenemende onzekerheid aan beide kanten creëert vijandigheid. Die dynamiek is moeilijk te doorbreken.’

Het spel van actie-reactie kan tot verwoestende oorlogen leiden. Maiolo: ‘Een vergevorderde wapenwedloop kan culmineren in een nu-of-nooitbeslissing. Aan de Eerste én de Tweede Wereldoorlog ging zo’n wapenwedloop vooraf. Op het moment dat de machtsblokken vreesden voor blijvende militaire inferioriteit – ‘we kunnen de wapenrace niet winnen’ – werd het gevaarlijk.

‘In de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog begon de elite in Oostenrijk-Hongarije en in het Duitse Keizerrijk te vrezen dat de militaire investeringen ontoereikend waren. De tijd speelde in hun nadeel, dus begonnen ze het conflict.

‘In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog zei Adolf Hitler: “We pieken nu in militaire slagkracht, we moeten erover denken om een oorlog te starten.” Terwijl de Britten en Fransen eind jaren 1930 dachten dat zij militair in het voordeel waren.’

Maiolo benadrukt dat wapenwedlopen zeker niet altijd tot oorlog leiden. ‘Een wapenwedloop kan ook uitdoven of een akkoord opleveren zonder dat het tot een gewapend conflict komt. Als de kosten van de bewapening voor beide partijen te hoog oplopen, bijvoorbeeld, komen vaak onderhandelingen in zicht.

‘Telkens wanneer de wapenwedloop tijdens de Koude Oorlog een hoogtepunt bereikte, sloten de VS en de Sovjet-Unie akkoorden om die wedloop af te remmen. Er waren gruwelijke schaduwoorlogen, maar finaal bleef de Koude Oorlog koud.’  

Wapenlobby

In volle Koude Oorlog, van 1953 tot 1961, was de Republikein Dwight D. Eisenhower president van de Verenigde Staten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij de opperbevelhebber van de geallieerde troepen. ‘De man die Hitler op de knieën had gekregen, gaf in zijn afscheidsspeech een duidelijke boodschap aan het Amerikaanse volk’, zegt historicus en auteur Pien van der Hoeven.

‘De Amerikaanse wapenlobby was volgens Eisenhower zo sterk dat zelfs hij als president die niet meer in toom kon houden. Als Eisenhower één straaljager bestelde, dan maakte het Congres onder invloed van de wapenlobby, er veertien van.’

Voor die verstrengeling van de politiek met de wapenindustrie bedacht Eisenhower de term militair-industrieel complex. Van der Hoeven onderzocht in haar boek Spoken hoe dat complex de oorlogen in Vietnam, de Eerste Golfoorlog en de Irakoorlog in gang heeft gezet: ‘Door nepnieuws te verspreiden werden oorlogen gestart die Amerika niet veiliger hebben gemaakt. De bevolking werd bedrogen en heeft betaald met dollars en bloed.’

Onder andere de massavernietigingswapens die de Iraakse dictator Saddam Hoessein zogezegd had, bleken een mede door de wapenindustrie gefabriceerde leugen om veel geld te kunnen verdienen aan de oorlog.

De wapenwedloop die nu op gang dreigt te komen, is natuurlijk geen gevolg van nepnieuws. ‘De Russische dreiging is heel reëel voor Europa’, stelt Van der Hoeven.

‘Rusland is eerst de Krim en daarna heel Oekraïne binnengevallen. We moeten ons nu echt bewapenen, ook omdat er jarenlang veel te weinig in defensie is geïnvesteerd. Tegelijkertijd moeten we de komende jaren blijven analyseren hóé gevaarlijk het Russische expansionisme precies is. Tijdens de Koude Oorlog hebben de Amerikaanse inlichtingendiensten dat Russische gevaar altijd overdreven.’

ReArm Europe

De invloed van de wapenlobby valt ook in de Europese Unie niet te onderschatten. In een adviesorgaan over defensie dat de Europese Commissie in 2015 oprichtte, waren negen van de zestien vertegenwoordigers gelinkt aan grote wapenbedrijven. Hun advies werd soms verbatim overgenomen in het toenmalige voorstel voor een Europees defensiefonds.

De vertegenwoordigde wapenbedrijven zagen meer dan 30 procent van dat fonds (86 miljoen euro) naar hun orderboekjes vloeien, zo bleek uit een onderzoek van het European Network Against the Arms Trade. ‘De Europese wapenbedrijven zullen nu onvermijdelijk een versterkende rol spelen in de bewapening’, vreest Maiolo. ‘Met ReArm Europe is de geest uit de fles.’

‘De wapenlobby in Europa is niet zo machtig als in de VS, maar op nationaal niveau zijn de banden tussen overheden en de wapenindustrie vaak sterk’, zegt Duquet. ‘Het gevaar is reëel dat we ook zullen investeren in overbodige wapens. Het Amerikaanse leger gebruikt ongeveer dertig verschillende soorten wapensystemen. Dat gaat van types helikopters, tot artillerie en vliegdekschepen.

‘De Europese legers gebruiken samen 179 verschillende wapensystemen. Als we in Europa echt willen samenwerken op het vlak van defensie, zullen we dat aantal moeten verminderen. Op termijn heb je dan minder geld nodig om tot een bepaalde capaciteit te komen. De echte uitdaging is om dat langetermijndoel niet te laten verstoren door de wapenlobby.’ 

Bonsailegers

Dat in deze tijd van militaire dreiging geïnvesteerd wordt in defensie is logisch. ‘De vraag is of dat vooral de Europese dan wel de buitenlandse wapenindustrie ten goede zal komen’, zegt Duquet. ‘De voorbije drie jaar vloeiden de Europese militaire uitgaven vooral richting de VS. Denk aan de aankoop van de Amerikaanse F-35’s, waarvan de Belgische regering er nog meer wil bestellen. De Europese defensie-industrie kan niet plots opschalen en haar munitieproductie verdrievoudigen.

‘De komende jaren zal Europa dus vooral veel artillerie kopen in de VS en Zuid-Korea. Ik hoor graag dat we moeten investeren in eigen innovatie, maar dat is een proces van twintig à dertig jaar.’ 

‘Met ReArm Europe hebben we de kar voor het paard gespannen’, vervolgt Duquet. ‘We hebben beslist dat we veel moeten investeren, zonder na te denken over hoe we dat efficiënt kunnen doen. Terwijl het doel net een slagkrachtigere Europese defensie is. Aan het einde van de rit willen we niet meer afhangen van de VS voor onze veiligheid. Dat lukt alleen als we het nationale perspectief loslaten.

‘Elk Europees land heeft een eigen leger met een land-, lucht en zeemacht. Dat zijn vaak bonsailegers, te klein om echte legers te zijn. De politieke discussie over de integratie van de Europese strijdkrachten moet nog beginnen.’

Oorlogseconomie

Maiolo wijst op een interessant rapport van de Deense inlichtingendienst. ‘Die bestudeerde hoelang het zou duren vooraleer Rusland klaar zou zijn voor een nieuwe aanval, na de oorlog in Oekraïne. Voor een beperkte oorlog in een Baltische staat zou twee jaar voorbereiding volstaan. Voor een groot conflict met heel Europa vijf jaar. Die denkoefening ging er wel van uit dat Europa niet méér zou investeren in defensie dan het deed voor ReArm Europe.’ 

‘Met die investering lopen we het risico naar een oorlogseconomie te gaan’, vreest Duquet. ‘ Maar we mogen niet in dezelfde val trappen als de Russen. Die zijn na de inval in Oekraïne ook op een oorlogseconomie overgeschakeld en dat heeft het economische weefsel van hun land verzwakt.

‘Defensie lijkt nu een mirakeloplossing voor alle problemen, zelfs om verlaten bedrijfsterreinen zoals dat van het failliete Audi Vorst een nieuwe bestemming te geven. Maar voor een grondig debat over de defensie-investeringen maakt men nauwelijks tijd. Als onze democratie verzwakt, zal Rusland die verder ondermijnen met propaganda en nepnieuws. Dan heeft het geen tanks nodig om ons te destabiliseren. Daarom mogen we ons niet blindstaren op defensie.’

Begroting

‘In mijn boek over de Amerikaanse oorlogen ben ik kritisch voor de invloed van de wapenlobby,’ zegt Pien van der Hoeven, ‘maar ik ben geen pacifist in die zin dat ik vind dat we wel degelijk meer moeten investeren in defensie. Tegen pacifisten zeg ik altijd: “Doe jij je huis dan ook niet op slot?”’

‘Pacifisten hebben het moeilijk de voorbije weken’, aldus Maiolo. ‘Ik heb sympathie voor hun waarden, maar diplomatie en bewapening zijn een en-enverhaal. Je hebt wapens nodig om macht te hebben en die kun je dan gebruiken aan de onderhandelingstafel. Het grote gevaar van ReArm Europe is niet dat we zo, na de inval van Rusland in Oekraïne, een nieuwe oorlog op Europees grondgebied uitlokken. Het grote gevaar is wél dat we mogelijk kolossaal veel geld verspillen. Tusk heeft gelijk heeft dat we de wapenwedloop met Rusland moeten winnen om een oorlog te vermijden, maar dat maakt me niet vrolijk. Het geld dat nu extra naar defensie zal vloeien, gaat niet naar de sociale zekerheid. Dat debat is fundamenteel.’

‘We kunnen onze schaarse middelen maar één keer uitgeven’, stelt ook Duquet. ‘Defensie buiten de begroting houden is onzin. Ooit moet dat geld terugbetaald worden, dus moeten we doordachte keuzes maken.’

Maiolo vreest dat door bezuinigingen in de sociale zekerheid meer mensen in armoede zullen belanden. Daarop kan de populistische beweging van extreemrechts inspelen. Ook dat is een reële bedreiging voor onze democratie. Als angst onze maatschappij binnensijpelt, kan de pacifist in eigen rangen plots de vijand worden.’

Si vis pacem, para bellum. ‘Dat is slechts een deel van wat de geschiedenis ons leert’, besluit Maiolo. ‘Wie vrede wil, moet zich niet alleen voorbereiden op oorlog, maar ook op vrede. Oorlog is makkelijk, maar we zijn vergeten hoe we vrede moeten sluiten. Trumps beleid is verwerpelijk, maar ik ben het eens met zijn einddoel dat de wapens moeten zwijgen in Oekraïne. Al bewijst zijn diplomatieke aanpak dat hij niet weet hoe hij dat voor elkaar moet krijgen.’