Heeft een Jamaica-coalitie wel zin voor Angela Merkel?

De coalitiegesprekken in Duitsland worden een lastige klus. Liberalen en groenen verenigen is volgens experts zo goed als onmogelijk. Wordt SPD-roerganger Martin Schulz straks alsnog de rode redder?

SPD-voorman Martin Schulz had al meteen na de dreun die de Duitse kiezer aan hem en zijn partij had uitgedeeld een heldere analyse klaar. Jarenlang regeren met Angela Merkel had ervoor gezorgd dat zijn partij zich nooit duidelijk als linkse partij had kunnen profileren. Dat was niet alleen schadelijk geweest voor zijn eigen troepen, maar ook voor de politieke gezondheid van het hele land. Want als kiezers geen duidelijk links-rechtsverschil zien tussen de democratische partijen van het centrum zoeken ze hun heil in de extreme rand. ‘Wat Duitsland nodig heeft,’ concludeerde Schulz, ‘is een polarisering tussen links en rechts. Daarvoor gaan wij zorgen vanuit de oppositie.’

Met die aangekondigde oppositiekuur zorgde Schulz voor een op het eerste gezicht eenvoudige situatie. Omdat de CDU/CSU van Merkel een coalitie met extreme partijen zoals Die Linke en Alternative für Deutschland (AfD) bij voorbaat had uitgesloten, was in feite alleen een meerderheid met Die Grünen en de liberale Freie Demokratische Partei (FDP) van Christian Lindner nog mathematisch mogelijk.

‘Makkelijk wordt dat niet’, concludeerde de Frankfurter Allgemeine, al zag de krant ook meteen de mogelijkheden. Zo werd aangestipt dat de ecologisten van Die Grünen en de donkerblauwe liberalen van de FDP – ondanks de grote verschillen – over belangrijke thema’s zoals klimaat, digitalisering en zelfs fiscaliteit min of meer soortgelijke dingen vertellen.

Vergelijkbaar optimisme was er te lezen bij Bernd Ulrich, gezaghebbend commentator bij het weekblad Die Zeit. Het verkiezingsresultaat zou, hoewel volgens hem dramatisch, weleens een interessante nieuwe wind kunnen doen waaien in de Duitse politiek. Die nieuwe wind moet dan komen van de zogenaamde Jamaica-coalitie, die aan de nieuwe regering ‘een groene richting’ zou geven, ‘zij het met methodes die van de FDP komen’.

Maar het voorzichtige optimisme van Die Zeit en de Frankfurter Allgemeine over zo’n groen-zwart-gele (vandaar de term ‘Jamaica’) coalitie blijkt allerminst algemeen. ‘Natuurlijk is Jamaica niet uitgesloten’, zegt Hanco Jürgens, onderzoeker bij het Duitslandinstituut en columnist bij NRC Handelsblad. ‘Maar het kan alleen als de betrokken partijen het écht willen.’

Jürgens betwijfelt of die wil er wel is, ook en niet het minst bij de zopas herverkozen kanselier. Niet voor niets nodigde Angela Merkel afgelopen maandag Martin Schulz alsnog uit aan de onderhandelingstafel. Gefluisterd wordt dat Schulz daar de job van buitenlandminister aangeboden zal krijgen.

Willkommenskultur

Sowieso komt Angela Merkel verzwakt uit deze verkiezingen, benadrukt Carsten Brzeski, die als hoofdeconoom van ING Duitsland de politiek in eigen land op de voet volgt. ‘Zowel haar eigen partij als de zusterpartij CSU is in de voorbije campagne naar rechts opgeschoven. Als de Jamaica-coalitie er komt, zal ze meer tijd nodig hebben om haar coalitiepartners op dezelfde lijn te krijgen. Er zullen voortdurend spanningen zijn. Ze zal nog altijd de toon aangeven, maar het zal moeilijker worden om haar stempel te drukken.’

Snel zal de nieuwe regering sowieso niet gevormd zijn, voorspelt Jana Puglierin, Europakenner voor de Deutsche Gesellschaft für Auswärtige Politik, een denktank die het Duitse buitenlandbeleid onder de loep neemt. ‘In oktober zijn er regionale verkiezingen in Nedersaksen. Tot dan gebeurt er gegarandeerd niets. De coalitiegesprekken zullen lang en moeilijk zijn. Ik denk niet dat er tegen Kerstmis een regering is. En zelfs als er een Jamaica-coalitie komt, zal het moeilijker worden en langer duren om tot een gezamenlijk standpunt te komen.’

Waar de pijnpunten zoal liggen? ‘Als je er wat dieper over nadenkt, is zo’n coalitie op zowat alle fronten een groot probleem’, zegt Hanco Jürgens. ‘Om te beginnen, is er de positie van Merkels rechtse zusterpartij CSU in Beieren, die rekening moet houden met de deelstaatverkiezingen in de herfst van volgend jaar. Horst Seehofer, voorzitter van de CSU, heeft al gezegd dat de nieuwe coalitie het gat moet dichten dat op rechts is ontstaan. Het is zeer de vraag hoe CDU/CSU dat zal doen met een regering waar Die Grünen deel van uitmaken.’

Jürgens vergelijkt de Duitse situatie met de coalitievorming in Nederland, waar aanvankelijk ook werd gedacht dat een coalitie met GroenLinks de enige mogelijkheid was. ‘Uiteindelijk is dat stukgelopen op het migratiethema. De standpunten over mensenrechten en migratie bleken niet te verzoenen met die van de andere coalitiepartners. In Duitsland zit je met het probleem dat de Willkommenskultur die Die Grünen bepleiten heel moeilijk te verenigen is met de standpunten van de andere partners. Merkel is de afgelopen jaren naar rechts opgeschoven, maar met haar zou er nog wel een consensus te vinden zijn. Dat wordt al veel moeilijker als je kijkt naar de forse standpunten van de CSU, die onder meer voor een bovengrens voor vluchtelingen pleit, en ook met die van de FDP, die bijvoorbeeld vindt dat oorlogsvluchtelingen na twee jaar teruggestuurd moeten worden.’

Veggiedag

Zal in navolging van de Nederlandse ook de Duitse regeringsvorming vastlopen op het zo omstreden migratievraagstuk? Niet iedereen is daar zo zeker van. Volgens de Frankfurter Allgemeine beperkt het probleem zich hier hoofdzakelijk tot de CSU, en liggen Die Grünen en de FDP op dat vlak misschien wel dichter bij elkaar dan ze beseffen.

‘De FDP wil een asielbeleid naar de stijl van Canada: een strikte selectie, maar zeker geen asielstop’, vertelt Jana Puglierin. ‘Het moet mogelijk zijn om tot een consensus te komen. Ik vermoed dat Die Grünen wel te paaien zullen zijn als ze de mogelijkheid krijgen om een wettelijk kanaal voor migratie te openen.’

Niettemin gelooft Puglierin dat het een bijzonder moeilijke opgave wordt om groenen en de FDP in dezelfde coalitie te krijgen. ‘Ze zijn voor elkaar de antichrist’, zegt ze. ‘Op persoonlijk vlak kunnen beide partijvoorzitters het goed met elkaar vinden, maar hun achterban haat elkaar. Het zijn allebei burgerlijke partijen die hun kiezers uit dezelfde vijver halen. In de voorbije campagne hebben ze elkaar uitgeroepen tot de grote vijand. De FDP is een zeer liberale partij, die huivert van regels en staatsinterventie. Voor hen zijn de groenen de partij van de regeltjes. Zelfs een groen voorstel om een veggiedag in te voeren stuitte tijdens de campagne op diepe liberale weerstand.’

Het is ook maar de vraag of Lindner écht zin heeft in regeringsdeelname. ‘Bij de FDP kijken ze wel uit’, weet Puglierin. ‘Toen ze tussen 2009 en 2013 een coalitie vormden met Merkel werden ze compleet afgestraft, ze haalden zelfs de kiesdrempel niet meer. De FDP geldt als de Umfallerpartei, de partij die haar beloftes en principes bij de eerste gelegenheid laat varen. Lindner wil die beeldvorming uit alle macht vermijden.’

Het brengt ons bij de vraag die hier al eerder is gesteld. Willen de betrokken partijen zélf wel zo’n Jamaica-coalitie? En belangrijker nog: wil Angela Merkel dat wel? Heeft ze bijvoorbeeld wel het nodige vertrouwen in die jonge beeldenstormer genaamd Lindner? Jürgens: ‘Ik kan me voorstellen dat er voorlopig nog met enig wantrouwen naar hem wordt gekeken. Voor de onderhandelaars is hij een nog onbekende figuur, met wie de CDU alleen nog maar heeft overlegd op het niveau van de deelstaat Noordrijn-Westfalen. Veel zal afhangen of er de komende weken een vertrouwensband kan ontstaan.’

Aanmodderen

En dan is er nog Europa. Mogelijk ligt het grootste struikelblok wel daar, op het terrein dat één Duitser als geen ander kent: Martin Schulz.

Wie nog de hoop koesterde dat de verkiezing van Emmanuel Macron een Europese Lente zou inluiden, kreeg zondagavond een koude douche. ‘Als de Jamaica-coalitie er komt, komt er geen verdere integratie’, zegt Brzeski. ‘Een partij als de FDP wil niet weten van een Europese begroting of een Europese minister van Financiën, zoals Macron voorstelt. Dan wordt het weer vier jaar aanmodderen in Europa. Dat zul je snel genoeg merken. In de Eurogroep hebben we met Griekenland min of meer afgesproken dat er een schuldenverlichting komt. Dat is ondenkbaar met de FDP in de regering en de AfD in het parlement.’

‘Als het over Europese thema’s gaat, is de SPD nog altijd Merkels preferentiële partner’, zegt Hanco Jürgens. ‘Merkel wil de vrije hand houden om te kunnen onderhandelen met Macron. Met de FDP blijft ze gebonden, terwijl ze met Schulz, die het consequent over mein freund Macron heeft, veel makkelijker zaken kan doen met haar Franse tegenhanger. Ook dat kan voor Merkel een argument zijn om de SPD alsnog aan boord te trekken. In een coalitie met de SPD heeft ze alvast in haar Europapolitiek de handen vrij.’

Liever met Schulz dan met Lindner? Noteer dat ook Macron er allicht net zo over denkt. Volgens de Franse krant Le Monde is de Franse president als de dood voor een coalitie met de Duitse liberalen. Jamaica betekent immers onvermijdelijk dat Merkel in Europa op de rem gaat staan, met alle gevaarlijke gevolgen die dat ook voor de positie van Macron inhoudt.

Komt Schulz straks op zijn woorden terug, en zet hij alsnog de grote coalitie voort? Het zou best kunnen, denkt Jana Puglierin. ‘Als het niet lukt met de FDP ligt de bal in het kamp van Schulz. Met een beslissing om alsnog in de regering te stappen, tekent Schulz trouwens niet per definitie het doodsvonnis van de SPD. Het kan ook in het nadeel van de FDP spelen. Duitsers houden van stabiliteit, en straffen partijen die nieuwe verkiezingen veroorzaken daarvoor altijd af.’

Een vergelijkbare redenering komt van Hanco Jürgens. ‘Ik hou er rekening mee dat de grote coalitie over enkele maanden gewoon wordt voortgezet. Nogal wat kiezers denken daar duidelijk anders over, maar uiteindelijk heeft de grote coalitie net als de vorige Nederlandse regering goed werk geleverd. Je mag ook niet vergeten dat Duitsers hier heel anders over denken dan Belgen en Nederlanders. De Tweede Wereldoorlog heeft de Duitsers een groot verantwoordelijkheidsgevoel tegenover de democratie bezorgd. Daarbij hoort een soort plichtsgevoel tegenover het regeren. Anders dan in België of Nederland zal deze formatie niet eindeloos lang aanslepen. Geef het een maand of drie, en dan zijn ze er wel uit. Als het niet onmiddellijk lukt met Die Grünen en de FDP komen Schulz en de SPD wel tot inkeer.’

Plichtsgevoel of niet, voor Schulz wordt het een moeilijke bocht. Maar mogelijk wordt hij daarbij wel geholpen door de AfD. Onmiddellijk na bekendmaking van het verkiezingsresultaat verklaarde Schulz dat hij ook voor de oppositie koos omdat hij de AfD de rol van oppositieleider niet wilde gunnen. ‘Dat is een plausibel argument’, zegt Jürgens. ‘De oppositieleider mag zowel in het Duitse parlement als in de commissies telkens als eerste na de regeringspartijen het woord nemen. Ik geloof Schulz als hij zegt dat hij daar zeer beducht voor is. Maar of de AfD ook echt de rol van oppositieleider op zich kan nemen, is ondertussen erg onduidelijk geworden. Met voorzitter Frauke Petry is alvast een groot stemmenkanon uit de AfD-fractie vertrokken. Als genoeg anderen haar volgen, is alvast dat gevaar geweken.’