Heeft China de Wereldgezondheidsorganisatie in zijn zak?

Alle landen kijken richting de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) voor richtlijnen en draaiboeken in de strijd tegen corona. Maar behalve een hoogstaand kenniscentrum is de WHO ook het toneel van geopolitieke machtsspelletjes.

De WHO heeft het verknald’, twitterde Donald Trump vorige week. Voor de Amerikaanse president heeft de Wereldgezondheidsorganisatie afgedaan. De WHO zou zich veel te gunstig hebben uitgelaten over de manier waarop China de coronacrisis heeft aangepakt, hoewel buitenlandse experts pas in februari toegang kregen tot de getroffen gebieden, waardoor kostbare tijd verloren is gegaan. Eind januari, toen de WHO het nieuwe coronavirus al had uitgeroepen tot een grote bedreiging voor de publieke gezondheid, deed Trump zelf nog alsof er niets aan de hand was. Toch dreigt hij er nu mee de hakbijl te zetten in de Amerikaanse financiering van de organisatie.

Op 7 april, Wereldgezondheidsdag, vierde de WHO haar 72e verjaardag, maar midden in de wereldwijde corona-uitbraak was er uiteraard weinig reden tot feesten. De WHO is dan wel niet meer uit het nieuws weg te branden als het internationale gezicht van de strijd tegen de coronapandemie, toch weten de meesten van ons weinig over de organisatie met haar meer dan 7000 medewerkers in 150 landen.

‘Al sinds de negentiende eeuw waren er tal van internationale initiatieven om ziekten zoals cholera, gele koorts en builenpest tegen te gaan’, zegt Jan Wouters, hoogleraar internationaal recht aan de KU Leuven. ‘Dat heeft uiteindelijk in 1948 geleid tot de oprichting van de Wereldgezondheidsorganisatie, die als doel meekreeg de gezondheid van de wereldbevolking te bevorderen. De WHO, met hoofdkwartier in Genève, telt inmiddels 194 lidstaten. De organisatie heeft een gedecentraliseerde structuur, met zes regionale kantoren, wat tegelijk een sterkte en een zwakte is. Aan de ene kant kan de WHO zo beter op specifieke regionale noden inspelen. Aan de andere kant heeft de WHO daardoor soms minder snel op nieuwe epidemieën gereageerd, denk aan de uitbraak van ebola in West-Afrika.’

Politisering

In de strijd tegen grensoverschrijdende ziekten en epidemieën, een van de grote taken van de WHO, gaat het in principe om feiten en niets dan de feiten. Dat zou men denken. Dat op basis van wetenschappelijke informatie de WHO raadgevingen verspreidt en landen tot gepaste maatregelen aanspoort. Maar behalve een hoogstaand kenniscentrum is de WHO als multilaterale organisatie ook een diplomatieke conferentie, en daardoor vaak het toneel van geopolitieke machtsspelletjes.

‘De WHO is een verzamelplaats van heel veel expertise’, zegt Wouters. ‘Maar ze hangt voor haar financiering sterk af van de leden en moet daarom constant diplomatiek laveren. De politisering en polarisering van de verhoudingen binnen de WHO is recent nog gebleken, bij de verkiezing van de eerste Afrikaanse directeur-generaal, Tedros Adhanom Ghebreyesus, in 2017. ‘

De gewezen Ethiopische minister van Buitenlandse Zaken Tedros, zoals hij vaak kortweg wordt genoemd, is een in Londen opgeleide arts met een specialisatie in immunologie. Toen Ethiopië hem voordroeg voor de VN-topfunctie voerde hij campagne rond het thema ‘gezondheidszorg voor iedereen’. Tedros verloor een broer aan malaria, vertelde hij in het weekblad Time, doordat er geen medicijnen voorhanden waren. De Afrikaan geldt als toegankelijk, competent, koppig en gedreven.

Maar, zeggen critici, hij heeft zijn verkiezing grotendeels aan China te danken, dat sterk voor hem heeft gelobbyd. Om die reden zou de WHO China vaak uit de wind zetten en de Chinese corona-aanpak de hemel in prijzen, hoewel daar menig vraagteken bij te zetten valt. Met name de Amerikaanse president Trump heeft – nu steeds meer uitlekt hoe hij waarschuwingen in verband met het coronavirus in de wind heeft geslagen – in de WHO een nuttige zondebok gevonden.

Ook gematigde internationale waarnemers waarschuwen dat de WHO in Chinees vaarwater terecht dreigt te komen. Ze vinden dat de WHO-baas China wel heel veel stroop om de mond smeert, zonder ooit melding te maken van flagrante schendingen van de mensenrechten tijdens de Chinese lockdown. Medestanders van Tedros wijzen erop dat juist dankzij zijn diplomatieke aanpak China vrij snel drastische maatregelen heeft genomen en goed meewerkt met de WHO – waarbij op dit moment heel de wereld is gebaat.

De WHO staat regeringen en gezondheidswerkers in vele landen bij met grootschalige vaccinatiecampagnes tegen polio en mazelen, met het nauwgezet monitoren van de verspreiding van infectieziekten als cholera, gele koorts of tyfus, en met draaiboeken voor mondiale strategieën tegen malaria, tuberculose enzovoorts.

‘De WHO geniet wereldwijd best veel gezag’, zegt professor Wouters. ‘Haar grootste successen lijken me de uitroeiing van de pokken in 1977, de bijna-uitroeiing van polio en het ontwikkelen van een vaccin tegen ebola. Verder krijgt de WHO vaak lof voor haar aandacht voor mentale gezondheidsproblemen en haar bijdrage in de strijd tegen tabak. Ook is mede door het werk van de WHO de kindersterfte sinds 2000 met 53 procent gedaald.’

Maar er zijn ook heel veel zwakke punten op te noemen. Zo vaardigt de WHO weliswaar richtlijnen uit en heeft ze scenario’s klaarliggen voor een globaal antwoord op epidemieën, maar ze kan landen niet dwingen om die richtlijnen en aanbevelingen te volgen. Toen de WHO felle kritiek had op het coronabeleid van de Britse regering, die het openbare leven in Engeland aanvankelijk nauwelijks inperkte, legden Boris Johnson en co. die fluitend naast zich neer.

Wereldconferentie

‘Er is ook heel veel kritiek op de bureaucratie en de inefficiëntie van de organisatie: slecht management, politisering van topbenoemingen, krachtmetingen tussen de hoofdzetel en de regionale kantoren en, als gevolg daarvan, verkeerde beleidskeuzen’, aldus Wouters. ‘De WHO is, zoals de meeste VN-instellingen, met de jaren steeds meer in een krachtenveld verzeild geraakt, waarbij de belangrijkste donoren kritischer en veeleisender zijn geworden. Daardoor heeft de WHO op dit moment veel minder zogenaamd vrij geld ter beschikking dan vroeger. Dat probleem kan enkel worden overwonnen als de organisatie hervormt en transparanter gaat werken. In het licht van de manco’s in de wereldwijde aanpak van het coronavirus, zouden de VN er goed aan doen om binnen afzienbare tijd een wereldconferentie bijeen te roepen, met als doel het wereldgezondheidssysteem grondig te herzien.’

Maar gezien de uitslaande brand die dokter Tedros op dit moment moet blussen, is het zeer de vraag of hij in zijn vijfjarige mandaat, dat over twee jaar afloopt, nog veel aan hervormen zal toekomen. Desondanks zijn veel virologen en experts het erover eens dat de WHO in de corona-uitbraak, in tegenstelling tot de vogelgriep, waarin de WHO overreactie is verweten, en ebola, waarin ze te laks zou hebben opgetreden, alles in acht genomen alert heeft gereageerd.