Hebben de Verenigde Staten ons nog iets te leren?

Columnist Frank Albers gaat op zoek naar de oorsprong van het idee dat Amerika een lichtend voorbeeld voor de wereld is, de city upon the hill. ‘De fundering van Amerika was altijd al anti-democratisch en anti-egalitair.’

Nog achtenveertig uur. Alles is gezegd, geschreven, gefilmd. We zijn helemaal gaar van de gesprekken, debatten, analyses, peilingen, prognoses – de overkill in de media was weer eens grensverleggend. Nu rest ons niets anders dan wat mensen doen aan de vooravond van een naderende orkaan: bang afwachten. Zal Trump als een politieke Katrina over Amerika denderen, of valt de schade nog mee en wordt het toch Hillary? Alle profeten stamelen.

In afwachting van de uitslag herlees ik een beroemde tekst van John Winthrop, de eerste gouverneur van de Massachussetts Bay Colony, die in 1630 aan de Amerikaanse oostkust arriveerde, dicht bij wat nu Boston is. Winthrop was een Puritein, dat is een soort hyperongezellige protestant, die samen met een paar honderd geestesgenoten naar de nieuwe wereld was gevaren om daar een nieuwe maatschappij te stichten, een puriteinse utopie, een samenleving die de rest van de wereld tot voorbeeld zou strekken.

Wij kennen vergelijkbare beelden: mannen en vrouwen en kinderen die in afgeladen bootjes over zee dobberen, hopend op een beter leven. Zo ongeveer moeten vele Puriteinen zich ook hebben gevoeld toen ze uit Engeland en Nederland naar de nieuwe wereld voeren. Winthrop zag zichzelf als een nieuwe Mozes die zijn volk naar het nieuwe Canaan leidde. Net voor de opvarenden in juni 1630 aankwamen, hield hij aan boord een preek die je de geboorteakte van het blanke, protestantse Amerika zou kunnen noemen. Iedereen die Amerika wil begrijpen moet dit sermoen – voor het grootste deel een gortdroog theologisch exposé – eens lezen.

In ‘A Model of Christian Charity’, zo heet die tekst, stelde Winthrop twee ideeën voor die Amerika fundamenteel hebben beïnvloed. Ten eerste, betoogde hij, heeft God de mensensoort zo geschapen dat ‘in all times some must be rich some poore, some highe and eminent in power and dignitie; others meane and in subjeccion.’ Kortom: ook Amerika zou van meetaf aan, net als het Engeland waar de meeste Puriteinen vandaan kwamen, een rigide klassemaatschappij zijn. De ongelijkheid in de maatschappij is groot en onherroepelijk, ze is Gods wil, en ze zal slechts door liefdadigheid (charity) worden gecompenseerd. Ten tweede: de Puriteinse maatschappij die wij hier wensen op te richten, is niet zomaar een vroom Plopsaland – ik parafraseer – maar wel een modelmaatschappij, een lichtend voorbeeld voor de hele christelijke beschaving. Hij gebruikte een bijbels beeld om deze voorbeeldfunctie te illustreren: ‘we shall be as a City upon a Hill, the eyes of all people are upon us.’ Het beeld van Amerika als een lichtend voorbeeld voor de rest van de wereld is in dit sermoen voor het eerst uitdrukkelijk geformuleerd. Veel later hebben zowel de Democratische president John F. Kennedy als de Republikeinse president Ronald Reagan in hun politieke retoriek meermaals aan Winthrops speech gerefereerd. Dat is niet zonder ironie. Winthrop was een rabiate anti-democraat, en bovendien een radicale, anti-katholieke protestant, maar dat kon Kennedy, de eerste katholieke president van de VS, blijkbaar niet schelen.

De religieuze fundering van het blanke Amerika was dus altijd al anti-democratisch, anti-egalitair en bemoeiziek: het heil van de mensheid hangt af van ons welslagen. Als wij niet het lichtend voorbeeld geven, als wij niet de stralende stad op de heuvel zijn, dan zal God ons straffen en verjagen uit dit aards paradijs: ‘we shall surely perish out of the good Land’…

De meeste Amerikanen hebben natuurlijk nooit van hun leven een puriteins sermoen gelezen, en Trump al helemaal niet. Maar de ideeën van Winthrop klinken wel degelijk nog altijd door in de politieke retoriek van het land vandaag. Na het herlezen van zijn sermoen drong een heel ander visioen zich plotseling op: januari 2017, president Trump legt de eed af, en op de Atlantische Oceaan drijven duizenden bootjes vol Amerikanen, op weg naar Europa.