Donald Trump verandert zijn land in een autocratische staat, zegt politicoloog Steven Levitsky, hoogleraar aan de Harvard-universiteit. ‘Trump en zijn bondgenoten zijn openlijker autoritair dan Viktor Orbán en Hugo Chávez. Ze vieren het autoritarisme bijna.’
Wat Donald Trump klaarspeelde in de eerste maanden van zijn tweede termijn als Amerikaans president, hadden weinigen zien aankomen. Hij wil op eigen houtje grondwettelijke rechten afschaffen, heft per presidentieel decreet overheidsinstanties op en roept nu zelfs op rechters af te zetten die hem proberen tegen te houden.
Veel Amerikanen zien donkere wolken hangen over de Amerikaanse democratie. Een van hen is Steven Levitsky, professor aan de prestigieuze Harvard-universiteit en auteur van de bestseller How Democracies Die. ‘We maken de ineenstorting van onze democratie mee’, zegt Levitsky. ‘De Verenigde Staten glijden onder Donald Trump af naar een vorm van autoritarisme. Waarschijnlijk zal die evolutie niet onomkeerbaar zijn, maar de VS houden momenteel op een democratie te zijn.’
Over welk type autoritarisme spreekt u?
Steven Levitsky: Ik noem het competitief autoritarisme: de formele democratische instellingen blijven bestaan, maar de democratische inhoud erodeert. Er is nog altijd democratische competitie, maar die is oneerlijk omdat de machthebbers de spelregels met staatsmiddelen in hun voordeel manipuleren. We zullen waarschijnlijk geen tanks in de straten zien, onze grondwet blijft van kracht, de oppositie wordt niet verboden en er zullen ook verkiezingen zijn. Maar bij die verkiezingen zullen Republikeinen en Democraten niet meer vanuit dezelfde uitgangspositie kunnen starten.
Zijn de eerste tekenen van dat competitieve autoritarisme al merkbaar?
Levitsky: De president en de regering bezetten staatsorganen zoals de rechterlijke macht, de geheime diensten of toezichthoudende instanties met loyalisten. Ze zuiveren die instellingen en zetten ze in om politieke tegenstanders onder druk te zetten, uit te putten en hun kansen op verkiezingswinst te verkleinen. Tegelijkertijd proberen ze kritische stemmen, zoals media, wetenschappers en andere maatschappelijke actoren, onder controle te krijgen of het zwijgen op te leggen.
Als u Trumps eerste beleidsmaatregelen vergelijkt met die van autocraten, waar ziet u dan concrete overeenkomsten?
Levitsky: De eerste twee maanden van de regering-Trump doen me niet denken aan Viktor Orbán in Hongarije, de Poolse PiS-partij, Narendra Modi in India of Hugo Chávez in Venezuela. Het is erger. Trump en zijn bondgenoten zijn openlijker autoritair dan welke van die politici ook. Ze vieren het autoritarisme bijna. Dat blijkt uit het enthousiasme waarmee ze gerechtelijke bevelen negeren en rechters aanvallen.
‘Republikeinse Congresleden worden zelfs met geweld bedreigd om tegen hun overtuigingen in met Trump mee te stemmen. Zoiets kenden we tot nu toe alleen uit andere delen van de wereld.
Is de vrijheid van meningsuiting nog altijd gewaarborgd in de VS?
Levitsky: In een goed functionerende democratie moeten media, ondernemers, wetenschappers en politici zich openlijk tegen de regering kunnen uitspreken zonder persoonlijke gevolgen te vrezen. In de VS moeten almaar meer mensen – van journalisten tot universiteitspresidenten en protesterende studenten – zich afvragen of ze zich tegen Trump moeten keren, omdat ze daar een prijs voor kunnen betalen. Republikeinse Congresleden worden blijkbaar zwaar onder druk gezet door Trump-aanhangers. Ze worden zelfs met geweld bedreigd om in belangrijke kwesties tegen hun overtuigingen in met Trump mee te stemmen. Zoiets kenden we tot nu toe alleen uit andere delen van de wereld.
Volgen Trump en zijn mensen een draaiboek?
Levitsky: Er is een klassiek patroon: eerst moet een aspirant-autocraat de instellingen onder controle krijgen die verantwoordelijk zijn voor onderzoeken en rechtshandhaving. Trumps eerste stap als president was het benoemen van zijn volgelingen op die posities. Aan het hoofd van het ministerie van Justitie heeft hij zijn voormalige advocaat Pam Bondi benoemd, en aan het hoofd van de FBI Kash Patel.
‘Er is een aanzienlijke kans dat Trump bij de Congresverkiezingen van 2026 de controle over het Huis van Afgevaardigden verliest.’
Kan Trump de VS echt zo domineren als Orbán Hongarije?
Levitsky: Ik denk het niet. In de VS is het veel moeilijker om de grondwet te wijzigen dan in Hongarije. Men zou tweederdemeerderheden in beide kamers van het Congres nodig hebben. Daarna moet driekwart van de staten de wijziging ratificeren. De oppositie in Hongarije was bovendien veel zwakker dan de Democraten bij ons zijn. Er is een aanzienlijke kans dat Trump bij de Congresverkiezingen van 2026 de controle over het Huis van Afgevaardigden verliest.
Zou de Amerikaanse democratie niet veerkrachtig genoeg moeten zijn om Trump te weerstaan? De scheiding der machten, de ‘checks and balances’, houdt er al meer dan twee eeuwen stand.
Levitsky: Helaas moet ik vaststellen dat de veelgeprezen controle over onze grondwet momenteel faalt. Onze founding fathers wilden voorkomen dat er een tiran aan de macht kwam. Daarom creëerden ze een reeks instellingen: een onafhankelijk parlement met twee kamers en een grotendeels onafhankelijke rechterlijke macht. Wat ze niet konden voorzien, was dat er ooit twee sterk gepolariseerde partijen zouden zijn, waarvan er één volledig toegewijd is aan de zittende president. Nog nooit heeft een Amerikaanse president meer controle over een partij gehad dan Trump over de Republikeinen.
‘Ik heb in een democratisch systeem nog nooit zo’n concentratie van politieke, economische en mediatieke macht gezien als bij Elon Musk.’
U hebt al vóór Trumps aantreden gewaarschuwd dat het land in autoritarisme zou kunnen vervallen.
Levitsky: Het is erger dan we hadden verwacht. Ten eerste handelt de nieuwe regering veel sneller en ingrijpender dan gedacht. Ten tweede hadden we niet op Elon Musk gerekend. Hij is een nieuw element in het autoritaire draaiboek. Ik heb in een democratisch systeem nog nooit zo’n concentratie van politieke, economische en mediatieke macht gezien als bij Musk. Hij richt met zijn Department of Government Efficiency (DOGE) verwoestende schade aan ons staatsbestel aan. Waarschijnlijk schendt hij daarbij onze grondwet en wetten, maar niemand controleert hem.
Waarom zijn er geen massaprotesten?
Levitsky: Veel Amerikanen zijn naïef. Ze beschouwen democratie als vanzelfsprekend. Behalve een handvol immigranten weten ze niet hoe het is om in een autocratie te leven. Dat is een enorm nadeel ten opzichte van bijvoorbeeld Duitsers of sommige Zuid-Amerikanen. De verkiezingsuitslag heeft een ontmoedigend effect op de tegenstanders van Trump. Ze zijn uitgeput en terneergeslagen.
Laten de Democraten zich overrompelen?
Levitsky: Ik vergelijk het met een bokswedstrijd van 15 ronden waarin één bokser in de eerste ronde duizend klappen uitdeelt. Misschien is hij in de vierde ronde moe, maar in de eerste ronde heeft hij al zo veel klappen uitgedeeld dat zijn tegenstander verdoofd in de hoek ligt. Zo vergaat het nu de Democraten. Ze worden overweldigd door een vloedgolf van onverwachte aanvallen.
‘Autocraten zijn het gevaarlijkst als ze populair zijn. Maar Trump is geen populaire president. Zijn goedkeuringscijfers dalen.’
Kan Amerika Trump nog stoppen?
Levitsky: Ja. Autocraten zijn het gevaarlijkst als ze populair zijn. Trump is geen populaire president. Hij heeft bij de verkiezingen geen 50 procent van de stemmen behaald, en zijn goedkeuringscijfers dalen. Hij maakt steeds meer vijanden, bijvoorbeeld door ontslagen in de publieke sector en zijn chaotische handelspolitiek.
En dan?
Levitsky: Het klinkt misschien cliché, maar het is waar: de burgers moeten de democratie verdedigen. We moeten een actieve oppositie opbouwen, samen met burgerrechtenorganisaties, universiteiten, bedrijven en Democratische politici.
Is er iets dat u hoop geeft?
Levitsky: De vorm van autoritarisme die Trump nastreeft is niet onomkeerbaar. Ik denk dat we onze democratie kunnen herstellen. Maar wij Amerikanen moeten in actie komen.
Verenigde Staten 2025
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
