Kritieke grondstoffen zijn cruciaal voor een groene omslag. Alleen, Europa ontgint die grondstoffen nu niet en is daarvoor afhankelijk van China, Rusland en andere landen met een bedenkelijke reputatie. Een groot risico in een geopolitieke machtsstrijd.
Herinnert u zich de tabel van Mendeljev nog? Vast wel, maar namen als dysprosium en neodymium doen wellicht zelfs bij de meeste Knack-lezers geen belletje rinkelen. Dy en Nd, zoals hun symbolen zijn, maken deel uit van de 17 chemische elementen die bekendstaan onder de verzamelnaam ‘zeldzame aardmetalen’. Die spelen een cruciale rol in de grote omwenteling van vandaag: het afkicken van fossiele brandstoffen.
Europa heeft vastgelegd dat het in 2050 klimaatneutraal wil zijn. Onderzoekers aan de KU Leuven hebben berekend wat we daarvoor aan metalen nodig hebben. De vraag naar dysprosium zal de volgende drie decennia ruim dertig keer toenemen, die naar neodymium tien keer. Ze worden verwerkt in permanente magneten voor windturbines en elektrische auto’s. Vandaag moet Europa die zeldzame aardmetalen voor 98 procent importeren uit China.
De vraag naar andere grondstoffen zal ook spectaculair toenemen. Zo zal Europa bijvoorbeeld 861 miljoen kilo lithium nodig hebben, veertig keer meer dan in 2020. Lithium wordt verwerkt in de batterijen van elektrische auto’s, net als onder meer nikkel en kobalt. Lithium wordt nu vooral in Australië gewonnen, maar de grootste voorraad is te vinden in Afghanistan, ook al niet de meest stabiele regio ter wereld.
Parallel met de ambitie voor een koolstofarme wereld is er vandaag nog een andere belangrijke evolutie: landen willen aan de spits staan van nieuwe ontwikkelingen zoals halfgeleiders of artificiële intelligentie, om economisch een eersterangsrol te spelen. Daar wordt massaal veel overheidsgeld voor uitgetrokken. Maar vaak wordt vergeten dat Europa niet zelf over de nodige grondstoffen beschikt. En China bijvoorbeeld wel.
Conflictzones
Europa heeft een lijst opgesteld van kritieke grondstoffen die een belangrijke rol spelen in de groene en digitale omwenteling. Er staan nu dertig namen op. Naast ‘zeldzame aardmetalen’ zijn dat bijvoorbeeld ook kobalt, lithium, grafiet, magnesium, germanium en vanadium.
‘Het kritieke gehalte van grondstoffen heeft weinig te maken met de zeldzaamheid van deze grondstoffen in de aardkorst, maar alles met geopolitieke factoren’, zegt de Leuvense professor en specialist aardmetalen Koen Binnemans.
‘Ze hebben een groot bevoorradingsrisico. Dat kan te wijten zijn aan het monopolie van één land in de productie van een grondstof of aan het feit dat de belangrijkste voorraden van een grondstof in politiek onstabiele landen of conflictzones voorkomen.’
China is incontournable
De productie van en handel in de meeste kritieke grondstoffen is het afgelopen decennium snel toegenomen. Maar de vraag is moeilijk te volgen. En die vraag zal nog toenemen.
Volgens een recent rapport van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) zijn ‘lithium, chroom, arseen, kobalt, titanium, selenium, magnesium en de zeldzame aardmetalen de afgelopen tien jaar het sterkst in volume toegenomen – van 33 procent voor magnesium tot 208 procent voor lithium – maar dat blijft ver achter bij de vier- tot zesvoudige toename van de vraag die voor de groene overgang wordt verwacht.’
Daarbij komt dat de productie van deze kritieke grondstoffen vaak beperkt is tot een handvol landen, met een twijfelachtige reputatie. Zo bezit Congo de helft van de kobaltreserves in de wereld, van ver gevolgd door Australië met 17 procent en Cuba met 7 procent. Congo domineert met 69 procent nog meer de productie van dat kobalt, de nummer twee en drie Rusland en Australië spelen met elk 4 procent een bijrol.
Vooral de Chinezen hebben zich de voorbije twee decennia incontournable gemaakt. Ze hebben een marktaandeel van 92 procent en dus zo goed als een monopolie op permanente magneten. En meer nog, ze beheersen ook bijna de hele ketting om die permanente magneten te vervaardigen, van de ontginning van zeldzame aardmetalen (60 procent) over de erg vervuilende raffinage (85 procent) tot het maken van het eindproduct.
Kinderarbeid
Decennialang was het lot van de westerse industrielanden verbonden met de olieproducerende OPEC+-landen, in de toekomst zullen we vooral afhankelijk zijn van China. En ook steeds meer van Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse landen, die vaak voor meer dan de helft van hun export afhankelijk zijn van de uitvoer van zulke grondstoffen. De delving gebeurt er vaak primitief en met kinderarbeid en er is nauwelijks aandacht voor de milieugevolgen. Maar dat lijkt in onze drang naar minder CO2-uitstoot en een toekomstgerichte economie vaak van ondergeschikt belang.
De voorbije jaren stegen de prijzen van heel wat grondstoffen tot recordhoogtes. Landen gebruiken hun dominante positie als leverancier van bepaalde grondstoffen meer en meer als handelswapen in de geopolitieke strijd.
In een recent rapport schrijft de OESO dat in de afgelopen tien jaar de uitvoerbeperkingen voor kritieke mineralen meer dan vervijfvoudigd zijn, meestal via het heffen van hogere belastingen. Volgens de OESO zijn China, India, Vietnam, Rusland, Argentinië en Kazachstan de zes landen die tussen 2009 en 2020 de meeste nieuwe beperkingen invoerden. Deze landen bezitten enkele van de grootste reserves van kritieke grondstoffen en staan in voor een aanzienlijk deel van hun wereldwijde productie.
Nieuwe mijnen
Europa zoekt ondertussen naar een antwoord. Er wordt bij ons gezocht naar kritieke grondstoffen. In het uiterste noorden van Zweden is begin dit jaar de grootste Europese hoeveelheid zeldzame aardmetalen tot nog toe ontdekt. Het moet wel nog worden bestudeerd of het economisch haalbaar is om die zeldzame aardelementen boven te halen. Het mijnbedrijf LKAB schat dat het 10 tot 15 jaar zal duren om de nodige vergunningen te krijgen en te beginnen met de mogelijke exploitatie.
‘Het grote gevaar voor de voldoende bevoorrading van kritieke metalen is dat het zeer moeilijk is om nieuwe mijnen te openen, zeker in Europa’, noteert Binnemans. ‘Onder andere door de – soms terechte– tegenkanting van lokale gemeenschappen in de buurt van die mijnen, die bezorgd zijn over de potentiële impact op het milieu en de gezondheid. Het is een paradox: juist degenen die erg milieubewust zijn en streven naar een snelle transitie naar een koolstofarme economie kunnen door hun protesten tegen de opening van nieuwe mijnen de bevoorrading van de grondstoffen die nodig zijn voor deze transitie in gevaar brengen.’
Recyclage is een andere mogelijkheid om aan de schaarse metalen te raken. Het bedrijf Umicore in Hoboken wil daarin een vooraanstaande rol spelen en hoopt bijvoorbeeld lithium en kobalt uit batterijen te recycleren. Zeldzame aardmetalen worden nog maar nauwelijks teruggewonnen. Maar volgens specialisten wordt recycling pas vanaf ongeveer 2040 een serieuze bron. Pas dan zitten grote aantallen zonnepanelen en elektrische auto’s tegen het eind van hun levensduur. Tot zo lang blijft Europa afhankelijk van vooral China. Met alle risico’s die daaraan verbonden zijn.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier