Gezocht: een boosterinjectie voor de derde wereld

Binnenkort hebben wij covidvaccins in overvloed, maar in Afrika wordt er nauwelijks geprikt. Wat betekent dat voor het verdere verloop van de pandemie?

De mensheid lijkt een totale oorlog tegen covid-19 te voeren. In minder dan een jaar tijd zijn meer dan vijf miljard injecties gegeven. Minstens twee miljard mensen hebben al twee doses gekregen. Tegen het einde van 2021 zullen naar schatting een tiental farmaceutische bedrijven nog eens minstens vijf miljard doses geproduceerd hebben. Volgend jaar zal de productie blijven stijgen. Alleen al BioNtech/Pfizer en Moderna willen hun jaarlijkse productie bijna verdubbelen – van ongeveer vier tot zeven miljard doses. Bovendien komen er andere producten op de markt, zoals een vaccin van het Amerikaanse bedrijf Novavax, dat bij koelkasttemperatuur kan worden bewaard en daardoor makkelijker zal kunnen worden gebruikt. Ook de Franse farmareus Sanofi zou binnenkort zijn langverwachte vaccin lanceren.

Toch volstaat dat niet. Er is namelijk geen masterplan voor de hele mensheid. Om de pandemie onder controle te krijgen, is verstandiger optreden en een betere coördinatie nodig. Want nog steeds weerspiegelt de vaccinatiecampagne de ongelijkheid in deze wereld: rijke landen vaccineren al kinderen en tieners of plannen een derde of zelfs jaarlijkse prik voor alle volwassenen, terwijl talrijke arme landen niet eens de kans krijgen om hun medisch personeel en risicogroepen tegen covid-19 te beschermen. Met name in Afrika is de situatie dramatisch. Slechts 3,5 procent van de Kenianen die voor een vaccin in aanmerking komen, heeft een prik gekregen. In Nigeria (1,3 procent) en de Democratische Republiek Congo (0,09 procent) ligt dat cijfer nog lager. Minder dan 2 procent van de inwoners van het continent is volledig gevaccineerd.

Dat is niet alleen ethisch onaanvaardbaar. Medisch gezien is de ongelijke verdeling een risico voor de hele wereld. Als er veel virussen circuleren in bevolkingsgroepen zonder voldoende immuniteit, kunnen nieuwe varianten des te makkelijker ontstaan. Een van die varianten is C.1.2, die sinds mei regelmatig voorkomt in Zuid-Afrika en sporadisch ook in China, Engeland en Zwitserland. Onderzoekers vrezen dat C.1.2 tientallen mutaties kent, vooral in het spike-eiwit – het eiwit dat het virus nodig heeft om menselijke cellen binnen te dringen.

Covax

Epidemiologen hebben sinds het begin van de pandemie gewaarschuwd voor een rampzalig bevoorradingstekort. Daarom heeft de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) samen met een aantal internationale partners in april 2020 Covax opgericht, een initiatief dat moet zorgen voor een zo eerlijk mogelijke verspreiding van vaccins.

Covax zou moeten fungeren als een gemeenschap van aankopers, die hoofdzakelijk gefinancierd wordt door rijke landen. Ze koopt goedkope vaccins in grote hoeveelheden voor alle deelnemende landen, rekening houdend met hun bevolkingsgrootte en noden. Armere landen betalen weinig of niets, rijke landen betalen de volledige prijs.

Covax ging goed van start: tot dusver hebben 192 landen zich bij het programma aangesloten, waaronder ook de VS, zodat intussen ongeveer 10 miljard euro is bijeengebracht. Het doel was om dit jaar 2 miljard doses te verstrekken en zo vooral het arme deel van de wereld te helpen ontsnappen aan de acute fase van de pandemie. Dat is tot nu toe niet gelukt.

Voorlopig heeft Covax slechts ongeveer 230 miljoen doses kunnen leveren aan een totaal van 139 landen – te weinig om het verloop van de epidemie te beïnvloeden. Onder de ontvangende landen bevinden zich bovendien Groot-Brittannië, Canada en Saudi-Arabië, landen die al uitstekend van vaccins waren voorzien. Zij wilden echter geen afstand doen van hun Covax-inkooprechten.

‘Toen Covax genoeg kapitaal had om zelf grote bestellingen te plaatsen, hadden de overheden van rijke landen de hele voorraad voor 2021 al gereserveerd’, vertelt een woordvoerder van Gavi, de alliantie voor vaccins en immunisering die bij het initiatief betrokken is. Covax heeft daarom een beroep moeten doen op één fabrikant in het bijzonder: het Serum Institute of India, de grootste vaccinproducent ter wereld. Die zou aan Covax grote hoeveelheden vaccins leveren, maar het bedrijf stopte de leveringen toen de dodelijke tweede coronagolf de Indiase bevolking overspoelde. De regering in New Delhi vaardigde een uitvoerverbod voor het vaccin uit, en dat is nog steeds van kracht.

Covax was niet in staat het totale verlies van zijn belangrijkste leverancier te compenseren. Afrika raakte volledig achterop, terwijl de deltavariant zich ook daar verspreidde, met tienduizenden doden tot gevolg.

Vernietigde doses

Het vaccintekort is niet de enige oorzaak van alle ellende. Sommige Afrikaanse landen bleken de organisatie van hun vaccinatiecampagnes ook niet aan te kunnen. Een vliegtuig bracht in het voorjaar 144.000 doses AstraZeneca naar het West-Afrikaanse Benin. 110.000 daarvan zijn vernietigd omdat ze niet voor de vervaldatum werden gebruikt.

Even rampzalig was het begin van de vaccinatie in de Centraal-Afrikaanse Republiek, Kameroen, Gambia, Sierra Leone en Zuid-Sudan. Meer dan 450.000 van de schaarse vaccindoses werden er niet gebruikt. De ene keer was er een gebrek aan opgeleid medisch personeel, de andere keer aan koelkasten, elektriciteit of brandstof voor vrachtwagens – en soms aan mensen die zich wilden laten inenten.

Veel rijke landen hebben nu meer vaccins dan ze ooit zullen kunnen gebruiken. De VS, Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland hebben al talloze vervallen doses vernietigd. In de toekomst willen zij zo’n verspilling vermijden door tijdig vaccins aan Covax te schenken. De inentingscampagne in Afrika zou zo alsnog van de grond kunnen komen. De geïndustrialiseerde landen moeten nu hun vaccinatiecapaciteit bliksemsnel uitbreiden, en zich meteen ook voorbereiden op het feit dat hun burgers niet twee, maar drie of meer doses nodig zullen hebben.

Is het aanvaardbaar dat de toediening van boosterinjecties binnenkort eerst in de geïndustrialiseerde landen en later in de rest van de wereld tot medische noodzaak verklaard wordt? Zullen de rijke overheden opnieuw de noden van de arme landen negeren en alle vaccinstromen naar zichzelf afleiden? Die vrees is terecht.

Er is maar één verdedigbare uitweg uit dit dilemma. De wereld moet dringend veel meer vaccins produceren, voor iedereen, zonder te verspillen. Experts van Covax-partner Unicef hebben uitgerekend dat de wereldwijde vaccinproductie volgend jaar onder optimale omstandigheden een grote sprong voorwaarts kan maken – van ongeveer 13 miljard doses naar meer dan 42 miljard. Op die manier zou de strijd tegen de epidemie eindelijk echt kunnen beginnen.

Als het allemaal op die manier verloopt – en als het aantal vaccinweigeraars daalt en er geen nieuwe supermutaties ontstaan – dan zou de wereld groepsimmuniteit kunnen bereiken. Maar als het niet lukt, dan zou het volgens gezondheidsexpert Andrea Taylor van de Duke University in North Carolina tot 2023 kunnen duren vooraleer de derde wereld gevaccineerd is.