Gevluchte oppositieleidsters uit Wit-Rusland: ‘Er waren nog nooit zo veel politieke gevangenen als nu’

Svetlana Tichanovskaja toont haar kinderen oude familievideo’s, zodat zij hun vader niet zouden vergeten. Tatjana Chomitsj schrijft brieven aan haar zus die nooit aankomen. Toch geven de gevluchte Wit-Russische oppositieleidsters niet op.

Toen haar man en presidentskandidaat Sergej Tichanovski in mei 2020 werd gearresteerd, nam Svetlana Tichanovskaja het in zijn plaats op tegen de Wit-Russische dictator Aleksandr Loekasjenko. Twee vrouwen steunden haar: muzikante Maria Kalesnikava en businessmanager Veronika Zepkalo. Het trio werd wereldberoemd. Loekasjenko won de verkiezingen, maar wellicht werden de resultaten vervalst en is Tichanovskaja de eigenlijke winnaar. Zij ziet zichzelf dan ook als de leider van het vrije Wit-Rusland. Na de verkiezingen vluchtten Tichanovskaja en Zepkalo uit Wit-Rusland. Maria Kalesnikava bleef en zit sinds september in de gevangenis, op beschuldiging van poging tot staatsgreep en oprichting van een extremistische groepering. Tatjana Chomitsj zet het werk van haar zus nu voort. Tichanovskaja en Chomitsj ontmoeten elkaar in Berlijn.

Jullie moesten Wit-Rusland verlaten en wonen nu in Vilnius en Warschau. Hoe hebben jullie dit vreselijke jaar ervaren?

Svetlana Tichanovskaja: Het was een zeer moeilijk jaar. Tijdens de verkiezingscampagne waren we allemaal nog enthousiast. Wij geloofden in verandering, Masha geloofde erin.

Met Masha bedoelt u Maria Kalesnikava, Tatjana Chomitsj’ zus, die u steunde als uitdager van Loekasjenko bij de verkiezingen van augustus 2020.

Tichanovskaja: Masha was de motor. Ze heeft me veel geleerd. Maar na de verkiezingen brak de hel los in Wit-Rusland, het leven werd een strijd. Elke dag stroomde er nieuws binnen over mensen die geslagen en gemarteld werden. Ik moest naar Vilnius om een advocaat voor Sergej te vinden en om de meest noodzakelijke dingen op te sturen naar de gevangenis. Daarna waren er de politieke bijeenkomsten waar alles zeer onduidelijk was, ik moest zo veel leren. En dan waren er natuurlijk nog mijn kinderen. Het was een vreselijk nerveus en stressvol jaar, een gevecht om te overleven. Maar ik voelde me altijd gesteund door honderdduizenden mensen. Je kunt niet zomaar ophouden om even te pauzeren.

Wat waren de hevigste momenten?

Tichanovskaja: Toen mijn kinderen anonieme dreigingen kregen. Dat was de dag dat ik er bijna de brui aan gaf. Ik heb mijn kinderen naar het buitenland gestuurd, zodat ze niet in een weeshuis zouden belanden als ik naar de gevangenis moet.

Jullie leven nu allemaal in ballingschap. U hebt uw kantoor in Vilnius, mevrouw Tichanovskaja. Hoe zien uw dagen eruit?

Tichanovskaja: Ik sta op en maak me klaar voor het werk. Ik maak de kinderen wakker, stuur ze naar school en vertrek naar kantoor. Interviews, afspraken, telefoontjes, gesprekken met leiders en met burgers in Wit-Rusland volgen elkaar op. Ik stel de planning op voor de volgende dag, tref voorbereidingen voor reizen. Als iemand de kinderen kan ophalen, blijf ik tot laat in de nacht op kantoor. Als er niemand is, haal ik ze zelf op, help met huiswerk, doe van alles wat. Ik maak eten klaar, vertel een verhaaltje voor het slapengaan en ga weer aan de slag.

De kinderen hebben het erg moeilijk. Mijn geweten vreet aan me. Ik praat mezelf aan dat ons doel nu veel belangrijker is, en van betekenis voor de hele wereld. En dat mijn kinderen het me zullen vergeven dat ik er een korte tijd niet voor hen ben geweest.

Hebben uw kinderen herinneringen aan hun vader?

Tichanovskaja: Ze missen hun vader. ’s Avonds willen ze naar video’s met Sergej kijken. Toen Sergej opgepakt werd, was onze zoon al iets ouder, dus hij heeft meer herinneringen. Mijn dochter was pas vier. De herinneringen vervagen. Daarom kijken we voortdurend naar video’s en foto’s, zodat het niet allemaal verdwijnt.

U stuurt pakjes op naar uw dochter en zegt dat ze van papa komen die op zakenreis is.

Tichanovskaja: Haar broer heeft al gezegd: papa is niet op zakenreis, hij zit in de gevangenis. Maar ze begrijpt niet wat een gevangenis is. Dus zegt ze tegen mij: ‘papa zit in de gevangenis’ en dan speelt ze weer verder. Maar mijn zoon is van alles op de hoogte.

Stelt hij vragen over politiek?

Tichanovskaja: Voor mijn zoon is Loekasjenko iemand die mensen mishandelt en vermoordt, die papa’s in de gevangenis stopt en tegen wie heel Wit-Rusland strijdt.

Tatjana Chomitsj: De kinderen hebben alles door. Zij voelen waar het goede ligt en waar het slechte.

Tichanovskaja: Wit-Russische ouders beschermen hun kinderen niet meer. Ze vertellen wat er aan de hand is. Oudere kinderen begrijpen wat een wit-rood-witte vlag is en waar mensen voor vechten. Veel kinderen gaan mee naar de protesten. We moeten hen ook vertellen dat er ouders zijn die in de gevangenis zitten, en dat die ouders helden zijn. Zodat ze weten waar het om gaat.

Mevrouw Chomitsj, al voor de verkiezingen in augustus 2020 hebt u met uw zus afgesproken dat Maria in Wit-Rusland zou blijven en u het land zou verlaten. Nu hangt uw zus twaalf jaar gevangenis boven het hoofd. Had u dat verwacht?

Chomitsj: We dachten dat mijn verblijf in het buitenland niet lang zou duren, misschien een paar weken. Natuurlijk wisten we dat er risico’s waren, maar we konden ons niet voorstellen dat Masha zo’n lange gevangenisstraf zou krijgen en dat de strijd zo lang zou aanslepen.

Tichanovskaja: We hadden niet gedacht dat het regime het recht zo op zijn kop zou zetten. Masha heeft het nooit over een staatsgreep gehad. Ze hebben haar woorden verdraaid.

Chomitsj: Politieke gevangenen werden bij vorige verkiezingen ook als gijzelaars gebruikt. Maar in de bijna 27 jaar Loekasjenko zijn er nog nooit zo veel politieke gevangenen geweest als nu.

Tichanovskaja: Wij weigeren toe te geven aan het idee dat zij hun straf tot het einde moeten uitzitten. Daarom zijn we hier – hier zijn we vrij, van hieruit kunnen we er alles aan doen om ze zo snel mogelijk uit de gevangenis te krijgen. Onze landgenoten in Wit-Rusland hebben die ruimte niet: mensen zijn er erg bang, en terecht. Ze rekenen op de EU en andere democratische landen om ons te helpen onze gevangen familieleden vrij te krijgen, en om nieuwe verkiezingen af te dwingen.

Mevrouw Tichanovskaja, u wilt geen deal sluiten om uw man Sergej vrij te krijgen zolang er honderden mensen zoals Sergej in de gevangenis zitten. Dat is een straffe uitspraak.

Tichanovskaja: We kunnen toch niet onderhandelen over de vrijlating van vijf of zelfs honderd gevangenen, terwijl er nog eens vierhonderd mensen achter de tralies zitten? Het aantal gevangenen neemt toe. Ofwel worden ze allemaal vrijgelaten, ofwel niemand.

Kunt u dergelijke kwesties met uw man bespreken?

Tichanovskaja: Vroeger wel, via zijn advocaat. Maar de gesprekken werden opgenomen. Daarom brengt zijn advocaat nu alleen nog nieuws over onze kinderen of zijn ouders.

Schrijft u Sergej nog altijd brieven?

Tichanovskaja: Nee. Ik denk niet dat iemand mijn brieven ontvangen heeft. Masha heeft ook geen enkele brief gekregen. Er is censuur.

Chomitsj: Soms komt er wel iets door. Na een onderbreking van anderhalve maand heeft Masha nu zeven brieven ontvangen. Voor haar verjaardag werden er honderden brieven verstuurd, maar geen enkele is bij haar aangekomen.

Wat weten jullie over de levensomstandigheden in de gevangenis?

Tichanovskaja: Ik weet dat Sergej sinds negen maanden in eenzame opsluiting zit. Dat is psychologisch bijzonder zwaar, want hij kan met niemand praten. Hij is onlangs overgeplaatst naar een andere stad. Vroeger had hij tv, ook al waren het alleen Wit-Russische propagandazenders. Maar nu heeft hij zelfs geen radio of tv. Hij kan alleen boeken lezen. Wij nemen voor alle gevangenen krantenabonnementen.

Sergej zit in eenzame opsluiting, hoe is het met Maria, mevrouw Chomitsj?

Chomitsj: In het begin deelde Masha een cel met een heleboel vrouwen die net als zij om politieke redenen opgesloten zaten. Ze hadden gemeenschappelijke interesses en konden over projecten praten. Masha zat vol ideeën voor de periode na haar vrijlating en voor veranderingen in het penitentiair systeem. Ze heeft aan den lijve ondervonden hoe vreselijk het gevangenisregime is. Om maar iets te zeggen: zelfs de meest elementaire hygiënische producten ontbreken er. Maar nu hebben ze haar in een cel gezet met één andere vrouw, die geen politieke gevangene is. Masha heeft een tv-toestel, ze kan alleen naar staatszenders kijken.

Mevrouw Tichanovskaja, u zegt dat uw man een gijzelaar van het regime is. Bent u niet bang dat hij of Maria voor elk van uw politieke eisen zal moeten opdraaien?

Tichanovskaja: De vraag is eerder hoe je niets kunt doen. Want dan gaat niemand de straat op, en betalen we een nog hogere prijs. Ik heb de indruk dat het regime bekende mensen als Masha of Sergej niet buitensporig martelt of probeert te kraken, want dat zou hevige reacties uitlokken. Hoe minder over gevangenen gesproken wordt, hoe meer ze in gevaar zijn. Publiciteit beschermt.

Chomitsj: Toen Masha in september 2020 werd ontvoerd, was ik bang dat ik haar schade zou berokkenen door interviews te geven. Maar mensen uit verschillende landen moedigden me aan, omdat aandacht voor de zaak noodzakelijk is. Die aandacht maakt het verblijf in de gevangenis een beetje veiliger.

Wat missen ze in de gevangenis het meest?

Chomitsj: Masha mist vooral muziek. In gedachten speelt en zingt ze haar favoriete stukken.

Tichanovskaja: Ik denk dat Sergej vreselijk behoefte heeft aan een gesprek. In eenzame opsluiting krijgen je hersenen geen enkele impuls, tenzij je jezelf verplicht op een of andere manier bezig te blijven. Sergej was aan een scenario begonnen, maar toen de bewakers dat ontdekten, hebben ze zijn aantekeningen meegenomen. Hij leest veel, maar het licht is in de gevangenis erg slecht, waardoor zijn gezichtsvermogen sterk achteruit is gegaan.

Chomitsj: Het licht is ofwel te fel ofwel te zwak. Het blijft dag en nacht branden.

Tichanovskaja: Als gevangenen willen slapen, doen ze hun sokken over de lampen. Het hangt ook van de bewakers af. De stoere jongens mishandelen gevangenen of maken hen ’s nachts wakker om naar namen te vragen. Andere bewakers handelen strikt volgens het boekje.

De gevangenis van Minsk werd afgelopen zomer beroemd vanwege massamartelingen.

Tichanovskaja: Ze gebruiken daar zo veel chloor in de cellen dat je niet kunt ademen. Voor het minste wangedrag moet je in arrest. Je kunt geslagen en helemaal uitgekleed worden, alleen maar omdat je iets vraagt aan een bewaker. Er zitten professoren, computerspecialisten, musici, kunstenaars, journalisten, artsen, mensenrechtenactivisten. Fysiek moet je misschien veel verdragen, maar moreel word je totaal vernederd. Ze zeggen je: jij bent een ‘politieke’, je brengt het er niet levend af.

Als u terugkijkt: had u bepaalde zaken anders kunnen doen? Heb u fouten gemaakt?

Tichanovskaja: Natuurlijk had ik in sommige situaties anders kunnen handelen. Ik had kunnen blijven, zoals Masha. Ik had meer druk kunnen uitoefenen op de EU toen er nog grote demonstraties waren. Misschien waren er dan hardere sancties gekomen tegen het regime.

Chomitsj: Dat ligt niet alleen aan ons. Iedereen die betrokken was bij de protesten in de zomer en het najaar van 2020, wordt gezocht en gevangengenomen. Als ze niet voor jaren achter de tralies verdwijnen, dan worden ze kort administratief aangehouden. Het regime stopt mensen in de gevangenis omdat ze wit-rood-witte gordijnen ophangen en wit-rood-witte sokken dragen. Niemand was voorbereid op dat soort geweld. Mensen waren woedend toen ze zagen wat er met hun familieleden en vrienden gebeurde. Maar het protest ontaardde niet in geweld. Het was een waardige opstand. Dat is het belangrijkste: het protest verliep vreedzaam en positief vanaf het begin.

Tichanovskaja: Wij zijn niet geworden zoals het regime, ondanks al het geweld. Het regime heeft de grens naar de wetteloosheid overschreden. Het negeerde alle wetten. Het vermoordt zijn eigen mensen.

Mevrouw Tichanovskaja, vroeger zei u in interviews dat u zich geen politica voelt, maar dat u dat beeld wel steeds meer benadert. U zei dat u veel geleerd hebt.

Tichanovskaja: Ik heb vooral veel bijgeleerd over structuren: wat is de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking, wat is de VN? Wie doet wat? Je moet namen, gezichten, functies en rollen onthouden. Je kunt waarschijnlijk niet leren hoe je een politiek debat voert. Als ik politieke bijeenkomsten bijwoon, zeg ik wat ik voel. Dat is onze manier om aan politiek te doen. Voor ons is politiek pijn – en daar heb ik het over.

Bent u nu al een echte politica?

Tichanovskaja: Dat zou ik niet zeggen. Politiek leer je met de jaren. Het leven heeft me in deze politieke arena gebracht – nu doe ik gewoon wat ik moet doen. Maar ik zal mijn politieke carrière met plezier beëindigen zodra de gevangenen vrijgelaten worden en we onze nieuwe president kiezen.

Het is vast niet gemakkelijk voor u.

Tichanovskaja: Natuurlijk niet. Nu we aandringen op strengere maatregelen, stuiten we op weerstand. Lobbyisten willen maatregelen tegenhouden. Ze zeggen dat je soms strenger, soms milder moet zijn. Dat komt waarschijnlijk met de ervaring. En ik ben toch eerder een mens dan een politicus. Zolang je de pijn voelt van elke mens op straat, zullen je ideeën altijd met hen te maken hebben. Je hele politieke denken is gebaseerd op emoties. Maar in de politiek moet je koelbloedig zijn. Ik weet het niet, ik ben er zelf nog niet echt uit.

Al bijna een jaar waarschuwt u voor president Loekasjenko. Maar pas toen de activist Roman Protasevitsj uit een vliegtuig werd ontvoerd, is er heel wat in beweging gezet. Vindt u dat erg?

Chomitsj: Dat verhaal heeft de wereld laten zien dat Loekasjenko niet alleen het probleem van Wit-Rusland is. Ze vertelden ons dat de dictator onze eigen zaak is. Maar wij zeiden: nee, hij is een bedreiging voor de hele democratische wereld.

Tichanovskaja: Ik heb de indruk dat de Europeanen afgestompt zijn, omdat er overal ter wereld zo veel gebeurt. In Wit-Rusland zeggen we bij wijze van grap: stop met je zorgen te maken, met je veel zorgen te maken en met je vreselijk veel zorgen te maken. Doe eindelijk iets! Ik hoop van harte dat de EU nu haar tanden laat zien.

U zei ooit dat u verlangde naar uw oude leven.

Tichanovskaja: Ik wil een rustig leven, maar ik heb geen enkele reden meer om thuis te zitten. We zullen veel werk hebben als er een nieuwe president is. Dingen moeten veranderen, de maatschappij zal zich met reuzensprongen ontwikkelen. Je hoeft geen president te zijn om je nuttig te maken voor je land. Maar als ze mij nodig hebben in de politiek, zal ik er zijn.