Geografe Larissa Bombardi: ‘Tussen 2010 en 2019 zijn minstens 540 Braziliaanse baby’s vergiftigd’

Nadat ze de verwoestende impact van pesticide- en herbicidegebruik in de Braziliaanse landbouw had blootgelegd, dreef een bitse intimidatiecampagne geografe Larissa Bombardi naar Brussel. ‘Kinderen van twee met schaamhaar en borstgroei zijn kennelijk onvoldoende om in Brazilië voor een schandaal te zorgen.’

Larissa Bombardi blaast wanneer we haar ontmoeten. Hoewel het kwik halverwege december acht graden aanduidt, ervaart ze het nu al als ijskoud. Wanneer ik haar vertel dat de Belgische winter nog moet beginnen, kan ze een huivering niet onderdrukken. ‘Hij lijkt nu al eindeloos lang te duren.’

Bombardi is niet bepaald uit vrije wil naar Elsene verhuisd. Als geboren en getogen Paulista had ze in haar geboortestad haar droomjob te pakken: professor in de geografie aan de prestigieuze Universiteit van São Paulo. In die hoedanigheid bracht ze het veelvuldige gebruik en misbruik van landbouwchemicaliën in Brazilië in kaart. Haar onderzoek, waaruit bleek dat duizenden Brazilianen elk jaar sterven door overvloedig pesticidegebruik, maakte haar tot doelwit van de machtige agro-industrie. Na een uitgebreide intimidatiecampage verhuisde ze dit jaar uit angst voor represailles naar Brussel, waar ze aan het werk ging bij de Vrije Universiteit Brussel. Wat tot voor enkele jaren schier onmogelijk leek, is vandaag een trieste realiteit: academici zijn in het Brazilië van president Jair Bolsonaro niet langer veilig.

Met het elegante accent dat de Brazilianen kenmerkt, vertelt ze over haar leven in Brussel. Over hoe haar zoontjes huilden omdat ze hun thuis moesten achterlaten, maar na enkele maanden al vlot Frans spreken. Over haar zoektocht naar een woning in de hoofdstad. Over hoe ze hier een nieuwe partner vond. En over hoe het allemaal zover gekomen is.

Sojaland

Haar verhaal begint in 1992, wanneer ze als student geografie voor het eerst naar het Amazonewoud reist om onderzoek te verrichten. ‘Mijn ogen zijn daar opengegaan’, vertelt Bombardi. ‘Ik had een naïef beeld van het Amazonewoud, maar dat verdween snel. Ik zag er hoe arme boeren en indianen door de grote landbouwbedrijven onder druk worden gezet om hun gronden te verlaten. Grootgrondbezitters vervalsen eigendomsdocumenten en beweren dat de gronden van hen zijn. Er vallen nog elk jaar doden in conflicten tussen boeren en grootgrondbezitters. De Amazone is letterlijk een slagveld.’

Voor haar doctoraat in de sociale geografie bestudeerde ze de landbouwhervormingen van de jaren zeventig, die door de dictatuur teniet zouden worden gedaan. Het fundamentele probleem met de Braziliaanse landbouw, concludeerde Bombardi, is de enorme ongelijkheid. Uit haar onderzoek blijkt dat 1 procent van de Brazilianen maar liefst de helft van de totale landbouwoppervlakte bezit. Die duizelingwekkend grote lappen grond worden ingericht als monoculturen, waarop bedrijven op massale schaal één gewas verbouwen. De totale oppervlakte aan sojavelden in Brazilië is ongeveer gelijk aan die van Duitsland. ‘In Brazilië heeft landbouw niets met voedsel te maken. Landbouwproducten zijn er een commodity, een handelswaar die je verkoopt op de wereldmarkt. De voorbije dertig jaar is de totale oppervlakte sojavelden verdubbeld. De oppervlakte waarop bonen, tarwe en maniok worden verbouwd, de drie basiselementen van de Braziliaanse keuken, is vandaag veertig procent kleiner. Dat is toch absurd? Brazilië moet al jaren bonen invoeren om aan de binnenlandse vraag te voldoen. In zowat elk Braziliaans gerecht zitten bonen, en Brazilië heeft het perfecte klimaat om bonen te verbouwen. Maar omdat we landbouwproducten als een exportproduct zien, slagen we er niet in om voldoende basisproducten voor onszelf te produceren.’

Infanticide

Het gevolg van die industriële logica is dat Brazilië op enorme schaal pesticiden gebruikt. In 2017 publiceert Bombardi Geografia do Uso de Agrotóxicos no Brasil e Conexões com a União Europeia, een soort atlas waarin ze het gebruik van landbouwchemicaliën in Brazilië in kaart brengt, en tegelijk ook de gevolgen voor Europa oplijst. ‘Ongeveer twintig procent van alle landbouwchemicaliën ter wereld wordt in Brazilië gebruikt. Ze worden meestal rondgesproeid door vliegtuigen. Het gaat vaak over pesticiden en herbiciden die in Europa verboden zijn, maar wel in Europa worden geproduceerd. Europa heeft er blijkbaar geen enkel probleem mee om pesticiden die in Europa verboden zijn aan Brazilië te verkopen, en de landbouwproducten daarna in te voeren. De schadelijke gevolgen zijn voor Brazilië. Het is een vorm van moleculair kolonialisme.’ Bovendien putten gewassen als soja, katoen of eucalyptus de bodem uit, waardoor landbouwbedrijven steeds meer pesticiden gebruiken om de productie op peil te houden. ‘Het is een perverse logica. Daardoor worden steeds meer nieuwe gronden in gebruik genomen die minder vruchtbaar zijn en dus meer landbouwchemicaliën nodig hebben. In het zuiden van Brazilië zorgt het zelfs voor verwoestijning, omdat de bodem uitgeput raakt. Dat is ronduit absurd in een regio waar het zo vaak regent.’

De impact van landbouw op de Braziliaanse volksgezondheid is enorm. ‘Om de twee dagen sterft een Braziliaan door pesticidevergiftiging’, vertelt Bombardi met duidelijk hoorbare verontwaardiging. ‘Van 2010 tot 2019 zijn 56.000 Brazilianen gestorven door blootstelling aan landbouwchemicaliën. En dat zijn alleen maar de officiële cijfers, waarin vooral acute vergiftigingen zijn opgenomen, of gevallen waarbij iemand zelfmoord heeft gepleegd door pesticiden in te nemen. We weten dat veel pesticiden ook kankerverwekkend zijn. Het ministerie van Volksgezondheid schat dat het ware aantal doden vijftig keer hoger ligt.’

‘Twintig procent van de Brazilianen die vergiftigd worden, zijn kinderen’, vervolgt Bombardi. ‘We weten dat er tussen 2010 en 2019 minstens 540 baby’s vergiftigd zijn. Een masterstudente van me die onderzoek deed in de noordelijke staat Ceará stelde vast dat blootstelling aan pesticiden ervoor zorgt dat de puberteit versnelt. Ze ontdekte dat er meisjes zijn die op hun achtste al menstrueren. Er waren kindjes die op hun twee of drie jaar al schaamhaar en borstgroei ontwikkelden.’ Ze slikt. ‘Ik heb gehuild toen ik haar onderzoek las. Het is infanticide. Maar eigenlijk zorgde dat onderzoek nauwelijks voor maatschappelijke deining. Kinderen van twee met schaamhaar en borstgroei zijn kennelijk onvoldoende om in Brazilië voor een schandaal te zorgen.’

Bedreigingen

De problemen beginnen in 2019, nadat Bombardi’s boek vertaald is naar het Engels. ‘Toen ik mijn werk in Europa voorstelde, kreeg ik eens de vraag van een Franse journalist of ik me nog veilig voelde. Ik heb hem net niet uitgelachen. Wat een rare vraag! Ik gebruikte bijna uitsluitend publiek beschikbare gegevens, die afkomstig waren van ministeries. Waarom zou ik dan in de problemen komen? En toch. Die nacht kon ik voor het eerst niet slapen. Ik besefte dat mijn kinderen nog in Brazilië waren. Dat was het eerste moment waarop ik me kwetsbaar voelde.’

In tegenstelling tot de Portugese krijgt de Engelse versie van haar atlas wel weerklank. Het grootste distributienetwerk van landbouwproducten in Scandinavië besluit prompt Braziliaanse producten te boycotten. Wanneer ze terugkeert naar Brazilië, begint Bombardi tegenwind te ervaren. ‘Het begon met een mail van iemand die zichzelf voorstelde als de piloot van een vliegtuig waarmee pesticiden werden gesproeid. Op een zeer ironische manier nodigde hij mij uit om eens een kijkje te nemen in zo’n vliegtuig, zodat ik me over mijn veiligheid geen zorgen hoefde te maken. Kort daarna begonnen verschillende bloggers over mijn onderzoek te schrijven. Ik werd weggezet als een vijand van de landbouw die de landbouwstiel kapot probeerde te maken.’ De brutaalste aanval komt van Xico Graziano, een bekende agronoom en notoir aanhanger van Bolsonaro. Hij beschuldigt Bombardi ervan haar onderzoek bij elkaar gelogen te hebben. ‘Hij schreef dat ik een communiste was, die de landbouw in Brazilië kapot wilde maken. Hij schreef dat ik als een soort hoer in Europa was gaan tippelen.’ Hoewel Bombardi de aantijgingen weerlegt, blijft ze het onderwerp van opruiende teksten.

Machtige lobby

De agro-industrie geldt in Brazilië als een van de machtigste lobby’s, en levert al decennia de minister van Landbouw. Kátia Abreu had als landbouwminister onder Dilma Rousseff de lieflijke bijnaam Miss Motosserra (Miss Kettingzaag). Onder Michel Temer, de vorige president, viel het ministerschap te beurt aan Blairo Maggi, de grootste sojaproducent ter wereld. Maar zij vallen in het niets bij de huidige minister, Tereza Cristina, die de voorbije jaren maar liefst 120 nieuwe pesticiden regulariseerde, wat haar de bijnaam A Musa do Veneno (De Gifmuze) opleverde. ‘Onder Bolsonaro is het gebruik van landbouwchemicaliën helemaal gedereguleerd’, zucht Bombardi. ‘Met het nieuwe decreet is het bijna onmogelijk om een pesticide uit voorzorg te verbieden. Hij heeft nieuwe middelen toegelaten waarvan we weten dat ze kankerverwekkend zijn. En al dat gif wordt dus met vliegtuigen over Brazilië uit gesproeid.’ Bovendien heeft Bolsonaro ook het maatschappelijke klimaat indringend veranderd. ‘De agrobusiness schrok er voorheen al niet voor terug geweld te gebruiken tegen indianen. Maar sinds Bolsonaro voelen ze zich onaantastbaar. Hij heeft hen het signaal gegeven dat ze zich alles kunnen permitteren. Ook wetenschappers bedreigen.’

Bombardi vreest niet meteen voor haar fysieke veiligheid, maar haar omgeving lijkt dat wel te doen. ‘Van mijn universiteit kreeg ik plots de tip dat het gevaarlijk was om een vaste routine aan te houden en altijd dezelfde weg naar de campus te nemen. Toen ik in de conservatieve staat Santa Catarina een lezing ging geven, had de organisatie gezorgd voor bodyguards die me aan de luchthaven kwamen oppikken en de hele tijd in de buurt bleven. Van een bevriende journaliste kreeg ik te horen dat het ministerie van Landbouw mij in de gaten hield.’ Toch besluit ze niet te zwijgen. Uit overtuiging, maar ook omdat ze zich veilig voelt. ‘Ik ging ervan uit dat media-aandacht een vorm van bescherming bood.’

‘Het moeilijkste is dat je niet weet hoe ernstig je het allemaal moet nemen’, zucht ze. ‘Het ene moment denk je dat er niets kan gebeuren, en het andere ben je ervan overtuigd dat je in levensgevaar bent. Je denkt dat je gek wordt. U moet begrijpen dat mijn situatie zeer ongewoon is in Brazilië. De kans dat je als blanke professor in São Paulo gevaar loopt, is ongeveer even groot als hier in Europa: zo goed als onbestaande. En toch werd het almaar moeilijker om te negeren dat er iets aan de hand was.’ Het finale inzicht komt er na een gesprek met een vriendin die haar bezorgdheid uit. ‘Ik had haar gezegd dat ik geen reden had om me onveilig te voelen, omdat ik nog nooit met de dood was bedreigd. Mijn vriendin werd boos. “Ken je dan niets van Latijns-Amerika?” zei ze. “Hier krijg je doorgaans geen waarschuwing voordat er iets ergs met je gebeurt.” Ik besefte onmiddellijk dat ze gelijk had. Op dat moment besliste ik dat ik moest vertrekken.’

Op voorspraak van een bevriende collega vindt Bombardi onderdak bij de Vrije Universiteit Brussel. In maart 2020 kan ze er beginnen. De wereldwijde pandemie beslist er anders over. In plaats van een verblijf in Brussel volgt een strenge lockdown, die in São Paulo tot begin augustus zal duren. Ondertussen loopt haar huwelijk op de klippen. En Bombardi’s vriendin krijgt ongelijk: soms krijg je in Latijns-Amerika wel degelijk een waarschuwing.

Inbraak

Wanneer ze net na de lockdown terugkeert van een etentje bij een vriendin, treft ze in haar appartement inbrekers aan. ‘Het duurde even tot het tot me doordrong dat er vreemde mannen in mijn huis waren. Ik stond als aan de grond genageld. Mijn spieren waren verlamd van de angst. Ik zag hoe ze mijn moeder, die toevallig bij mij thuis was, hadden gekneveld en bedreigden.’ Hoewel inbraken in Brazilië schering en inslag zijn, is er iets vreemds aan de hand. ‘Ze waren ongewapend’, vertelt Bombardi. ‘Dat is erg vreemd want in Brazilië zijn inbrekers áltijd gewapend. Ze hebben vreemd genoeg ook nauwelijks de moeite genomen om iets te stelen. Het enige wat ze meenamen, was mijn waardeloze oude laptop, waarop al mijn werk stond, en mijn televisie. Ze vroegen niet om geld, ze dwongen me niet om mijn bankkaarten af te geven. Zelfs de auto hebben ze enkele straten verder achtergelaten. Ik besefte meteen dat er geen weg terug was, en dat ik echt niet kon blijven. Wat als mijn zoontjes thuis waren geweest? Ik besefte dat ik hen in gevaar bracht en dat ik kwetsbaar was.’

In juni van dit jaar raakt ze eindelijk in Brussel. Ze heeft – met dank aan haar voorouders – de Italiaanse nationaliteit gekregen, waardoor ze als EU-burger niet langer voortdurend haar visum hoeft te verlengen. Het is ook een vorm van beveiliging, erkent ze. ‘Als Italiaanse staatsburger ben ik beter beschermd dan als Braziliaanse.’

Voorlopig haalt Bombardi opgelucht adem. ‘Ik voel me hier helemaal veilig’, zegt ze. ‘Natuurlijk mis ik São Paulo. Ik mis de unieke atmosfeer, de geuren, de warmte. Het is hier gewoon niet hetzelfde. Maar tegelijk moet je vooruitkijken. Zoals het spreekwoord gaat: de voorruit is enorm, en de achteruitkijkspiegel is klein. Wie niet vooruitkijkt, wordt gek.’