Onder het mom van hekserij wordt in veel Afrikaanse landen ten zuiden van de Sahara gecorrumpeerd, gemarteld en gemoord, maar lokale overheden én internationale hulporganisaties blijven wegkijken.
Voor de doorsnee westerling is geloof in magie een ver-van-mijn-bedshow, iets waar je lacherig je schouders over ophaalt. Maar voor veel Afrikanen is teren op bovennatuurlijke krachten om succes, geld en macht te verwerven, of om andere mensen te schaden, dagelijkse realiteit.
Ondernemers worden gechanteerd. Politici worden vergiftigd. Huizen worden in brand gestoken. Wegen worden vernield. Mensen worden dagenlang opgesloten. Kinderen worden uitgehongerd en geslagen. Vaders worden door hun zonen vermoord. Baby’s met een hazenlip ondergaan hetzelfde lot. Geloof in hekserij kent gruwelijke gevolgen.
Vergis je niet. Heksen bestaan. En als ze komen, dan komen ze in groten getale.
Volgens Inge Ligtvoet, onderzoeker aan het Afrika-Studiecentrum in Leiden, zijn Afrikanen die in heksen geloven vaak alerter, angstig en wantrouwend. ‘Het onheil loert overal om de hoek.’ Zij wilde onderzoek doen naar hekserij, maar kwam van een koude kermis thuis: ‘Niemand wil erover spreken. Witte mensen kunnen hekserij en magie niet echt doorgronden, zo is de gedachte.’
Schade aan de economie
Het geloof in hekserij heeft niet alleen gewelddadige gevolgen voor de individuele mens, het heeft een negatieve impact op de hele economie van een land, meent professor Daniel Shishima. Hij is verbonden aan de faculteit Religie en Filosofie van de Benue State University in Nigeria en schreef boeken, onder meer over de Nigeriaanse ontwikkeling en samenleving.
Shishima wijst erop dat het geloof in hekserij de vooruitgang van een land ondermijnt: ‘Het leidt tot onderlinge strijd. Mensen worden vermoord die een bijdrage hadden kunnen leveren aan de ontwikkeling van het land.’
Ook de Duitse econoom Boris Gershman ziet een verband tussen stagnerende ontwikkeling en geloof in hekserij. ‘Angst voor hekserij wordt aangewakkerd en beschuldigingen van hekserij worden stelselmatig verspreid. Dat heeft een direct negatief effect op het vertrouwen en de samenwerking binnen een samenleving.’
Ondernemers ervaren daar ook de schadelijke gevolgen van. Zo had zakenman Idrissou uit Sinendé, een stadje in het noorden van Benin, ooit een taxi en een bedrijfje dat water in plastic zakjes verkocht. Hij verdiende genoeg geld om zijn gezin te onderhouden, zijn kinderen konden naar school.
Van de ene dag op de andere werd hij beschuldigd van hekserij. Niemand durfde zijn taxi nog in, niemand kocht nog zijn water. ‘Ik ben geruïneerd’, zegt Idrissou. Wie het onheil over hem heeft afgeroepen? ‘Waarschijnlijk een concurrent die vond dat ik mijn water te goedkoop verkocht.’
Of neem Basile Sounamèto, hij heeft een meubelfabriekje in Parakou, Benin. Hij laat zijn zaak versloffen en investeert nauwelijks: ‘Waarom zou ik? Mensen worden dan jaloers en stappen naar een heks. Vervolgens gaat mijn zaak in vlammen op.’
Volgens Saï Sotima Tchantipo, antropoloog en onderzoeker aan de Universiteit van Parakou, geldt hetzelfde voor werknemers, scholieren en studenten. ‘Niemand wil beter zijn dan een ander. Niemand wil opgemerkt worden, omdat je anders doelwit kan worden van hekserij.’
Gruwelijke, passieve samenleving
Volgens emeritus hoogleraar Religie en Ontwikkeling, Gerrie ter Haar, zorgt het geloof in hekserij voor weinig (economische) durf. Dat heeft een uiterst passieve samenleving tot gevolg.
Niemand wil beter zijn dan een ander. Niemand wil opgemerkt worden, omdat je anders doelwit kan worden van hekserij.
Ter Haar werkte in de jaren tachtig voor Amnesty International. Tevergeefs drong ze er destijds op aan hekserij op de agenda te zetten. Zonder resultaat. Rationele, westers denkende hulpverleners willen de omvang van het probleem maar niet inzien. ‘Je moet die flauwekul niet geloven’, zeiden haar collega’s.
Ter Haar benadrukt dat het niet gaat om het al het al dan niet geloven in hekserij, maar om de acties die dat geloof tot gevolg heeft. Die zijn vaak gewelddadig en daarbij vallen onschuldige slachtoffers. ‘Hulporganisaties moeten erkennen dat het geloof in hekserij ingrijpende gevolgen heeft voor een samenleving. Als je erkent wat er aan de hand is, kun je medewerkers beter voorbereiden en kunnen hulpprojecten efficiënter worden uitgevoerd.’
Voor miljarden weggegooid geld
Die erkenning lijkt nog ver weg. ‘Voor ons speelt hekserij geen rol’, aldus een woordvoerder van Oxfam Novib. Ook andere ngo’s zeggen dat het geloof in hekserij voor hen geen discussieonderwerp vormt.
Toch hebben ngo’s er financieel belang bij om het geloof in hekserij te erkennen. De International Finance Corporation, een afdeling van de Wereldbank, berekende in 2007 dat maar liefst de helft van haar projecten in Afrika is mislukt. De Nigeriaanse technologieadviseur Chima Okereke zette in 2017 een aantal van die mislukte projecten naast elkaar. Er zijn miljarden euro’s mee gemoeid.
De oorzaken zijn divers: corruptie, machtspolitiek, slecht onderhoud, te weinig beginkapitaal, geen goede follow-up, niet-aansluitend bij de lokale cultuur. Hekserij komt niet in het rijtje voor; niet relevant volgens de organisaties.
Econoom Gershman ziet wel degelijk een verband tussen geloof in hekserij en het al dan niet slagen van hulpprojecten, zeker als er gemeenschappelijke actie wordt verwacht. ‘In landen waar mensen angstig zijn vanwege het geloof in hekserij vallen sociale netwerken weg en worden gezamenlijke projecten gemeden.’
Volgens Gershman is deze ‘sociale erosie’ een van de elementen die ‘het fragiele proces van de Afrikaanse economische ontwikkeling belemmert.’
Handel in lichaamsdelen
Het geloof in hekserij leidt tot corruptie, chantage en criminaliteit. Zo worden er in Nigeria links en rechts slipjes van waslijnen gestolen. Ze zijn populair bij bepaalde ceremonies en zijn zo’n 750 euro waard.
Een volstrekt onschuldig vergrijp in vergelijking met de handel in menselijke lichaamsdelen. Die worden gebruikt bij ceremonies die kracht, succes, rijkdom en voorspoed moeten geven aan degene die het lichaamsdeel heeft gekocht.
Zo werd in Kameroen in 2014 een jongeman gearresteerd met in zijn handen het hoofd van zijn vader. Hij vertelde dat een politicus hem 30.000 dollar had beloofd.
Maffia-achtige bendes zijn zeer actief in die lucratieve handel, want rijke mensen hebben er veel geld voor over om rijk en machtig te blijven.
Dat gaat soms heel ver. In 2014 werd er in een bos in Nigeria ten oosten van Lagos een soort mensenslachtplaats gevonden, met als luguber middelpunt een geïmproviseerde operatietafel, omringd door menselijke botten.
Aan politici vraag ik 500 euro. Voor anderen kost het gemiddeld 25 euro.
Dah Gbediga Adoko is leider van een klooster in Benin en zegt dat hij over magische krachten beschikt. ‘Er zijn slechte mensen die teren op angst. Maar vergis je niet. Heksen bestaan. En als ze komen, dan komen ze in groten getale.
‘Wij weten hoe ze te verjagen, ook uit een wijk of dorp. Een beloning vragen we niet, mensen geven vaak uit zichzelf iets.’
Politici in de greep van heksenmaffia
Politici gebruiken zelf ook vaak hekserij om aan stemmen te komen of om hun concurrenten het leven moeilijk te maken. Ze zullen dus niet snel wetten aannemen die de uitwassen van dat geloof aanpakken.
‘Er komen veel politici bij mij. Zelfs de gouverneur komt langs’, zegt de Nigeriaanse genezer Elsisha Yahaya. ‘Ze moeten wel meer betalen dan een gewone mens. Aan hen vraag ik 500 euro. Voor anderen kost het gemiddeld 25 euro.’
Een Nigeriaanse politicus vertelt dat hij slachtoffer was geworden van hekserij toen hij wilde deelnemen aan verkiezingen. ‘Ik kreeg bloedend tandvlees en ik stonk. Ik kon niet meer praten. Mijn tegenstanders stuurden een havik, een duif en een adelaar die me om beurten in de gaten hielden.’
Wil je als politicus overleven, dan kan je je aansluiten bij een bepaalde groep die voor bescherming zorgt door magische ceremonies te organiseren. Dat kost natuurlijk wel geld: ‘Ik moest een deel van de gemeentekas afdragen’, aldus de politicus die anoniem wenst te blijven. Zo raken politici in de greep van maffia-achtige bendes die zo hun macht en invloed op de politiek vergroten.
Politie is onmachtig
Zowel in Benin, Kameroen als Nigeria is hekserij strafbaar, toch wordt er maar zelden een heks gearresteerd. ‘Het is erg lastig om te onderzoeken, bewijzen zijn moeilijk te vinden en de definitie is vaag’, aldus Frank Mba, woordvoerder van de Nigeriaanse politie.
Ook in Benin worden weinig mensen gearresteerd. ‘We hebben vaak te maken met beschuldigingen zonder een grijntje bewijs’, aldus de politiecommissaris van het stadje Sinendé. ‘We behandelen het dan als laster. Maar die lasteraars arresteren is ook weer moeilijk, want vaak zijn het populaire leiders en genezers die op hun beurt ook mensen beschuldigen.’
Volgens de politiecommissaris staan zijn mensen niet te trappelen om mogelijke heksen te arresteren. ‘Iedereen is bang om zelf doelwit te worden.’
Als er al arrestaties plaatsvinden, dan komt het slechts in enkele gevallen tot een rechtszaak. Een uitzondering is de Oostelijke Regio, de allerarmste streek van Kameroen. Daar behandelt het gerechtshof zo’n tien tot twintig zaken per maand.
Er zijn veel Afrikanen die in Europa of de Verenigde Staten hebben gestudeerd en toch geloven in hekserij.
Het beest dat zaadjes at
Wetenschappers zien op korte termijn niet veel veranderen aan het diepgewortelde geloof in hekserij. De gruwelijke gevolgen, de criminaliteit en (gedeeltelijk) mislukte ontwikkelingsprojecten blijven daarmee ook bestaan.
Ter Haar: ‘Ik zie de spirituele verwarring alleen maar toenemen door de talloze politieke en economische crises. Hekserij verdwijnt niet als wetenschap en logica zich ontwikkelen. Er zijn veel Afrikanen die in Europa of de Verenigde Staten hebben gestudeerd en toch geloven in hekserij.’
Aimé geeft lessen antropologie in Cotonou, Benin en behaalde zijn diploma’s in België: ‘We konden geen kinderen krijgen. We hebben overal specialisten bezocht, tot in Parijs aan toe. Radeloos zijn we uiteindelijk naar een traditionele genezer gegaan. Die zei dat er een beest in de buik van mijn vrouw zat, die al mijn zaadjes opat. Hij haalde het beest eruit en een paar weken daarna was mijn vrouw zwanger.’
Dit artikel is onderdeel van een onderzoek naar de economische, sociale en humanitaire gevolgen van het geloof in hekserij in Benin, Kameroen en Nigeria. Het onderzoek startte in 2014 en kwam mede tot stand dankzij de steun van Money Trail Project.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
