Foute boel in het WK-gastland? ‘Qatar is het Duitsland van de jaren 30 niet’

Het maakt niet uit wat Qatar doet, het moet er wel fout aan toegaan – dat is de teneur in het Westen. Ten onrechte, vindt journalist en Midden-Oostenkenner James Dorsey.

Uiteraard kun je veel aanmerken op een land als Qatar, vindt James Dorsey, een journalist met veertig jaar ervaring in conflictgebieden. Maar de analyses over wat het land wil bereiken met de organisatie van het Wereldkampioenschap voetbal blijven te veel op de vlakte, meent hij. De gewezen buitenlandcorrespondent voor The Wall Street Journal en The New York Times werd twee keer genomineerd voor een Pulitzer Prize en is vandaag professor Midden-Oosten Studies aan de universiteit van Singapore.

Hoewel hij niet de grootste voetbalfan is, schreef Dorsey het boek The Turbulent World of Middle East Soccer. ‘Veel van wat er in de geopolitiek gebeurt, kun je duiden door wat er in en rond voetbalstadions plaatsvindt. Voor het voetbalgekke Midden-Oosten geldt dat des te meer. Hoe landen tegenover andere landen staan, hoe ze zich willen presenteren aan de buitenwereld: je ziet het haarscherp wanneer de bal rolt. Op het komende WK voetballen de VS tegen Iran. De aanloop naar die wedstrijd zal je meer leren over de verhoudingen tussen die landen dan het gemiddelde diplomatieke rapport.’

Op uw blog schrijft u dat dit WK de sluitsteen is van Qatars defensiebeleid. Kunt u dat verduidelijken?

James Dorsey: Qatar is een land met 300.000 inwoners, plus ongeveer 2 miljoen arbeidsmigranten. Het wordt omringd door grote, militair sterke buren zoals Iran en Saudi-Arabië. Qatar, per capita het rijkste land ter wereld, vreest dat zijn buren in de verleiding zullen komen om het land onder de voet te lopen. Met amper 300.000 Qatarezen maakt het niet uit hoeveel wapens je koopt: je mist de mankracht om Iran of Saudi-Arabië iets in de weg te leggen.

Qatar heeft geleerd uit de Iraakse inval in Koeweit van 1990. Waarom kwam het Westen Koeweit bevrijden? Omdat het land sympathiek gevonden werd, of in ieder geval relevant was voor de internationale gemeenschap. Om diezelfde reden wil Qatar zich op een positieve manier verankeren in het westerse bewustzijn.

Is die buitenlandse dreiging concreet?

Dorsey: Er staan geen Saudische of Iraanse troepen bij de grens, maar een defensiestrategie stel je op voor de lange termijn. Wanneer de invasie ophanden is, kom je te laat. Qatar bereidt zich voor op doemscenario’s, in de hoop dat ze zich nooit zullen voltrekken.

Het land heeft nog maar net een serieuze aanval op zijn soevereiniteit afgeslagen, gelukkig zonder wapengekletter. Tussen 2017 en 2021 verbraken Saudi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein en Egypte de diplomatieke banden met Qatar en voerden ze een handelsboycot in.

Waar draaide die om?

Dorsey: De Verenigde Arabische Emiraten zijn doodsbenauwd voor de politieke islam en de Moslimbroederschap. Ze eisten dat Qatar zijn relatie met de Broederschap opgaf, wat van het land een politieke vazalstaat zou maken. De Qatarezen hebben voet bij stuk gehouden, tot de tegenpartij inzag dat haar economische boycot zijn doel miste.

Als Qatar sympathiek wil worden bevonden, dan lijkt die pr-operatie niet bepaald geslaagd.

Dorsey: Oordeel niet te snel. Wie weet keert de sfeer zodra het toernooi aan de gang is. U moet het niet alleen door uw West-Europese bril bekijken. Heeft iemand al eens ernstig gepeild hoe men over dit WK denkt in Afrika of Azië? Ik kan me best indenken dat die hypermoderne stadions indruk maken. Maar de Qatarezen hebben duidelijk nog werk om de harten van de westerse voetbalfans te veroveren. Met uitzondering van de Engelsen blijken er opvallend weinig Europese supporters af te reizen.

Dat is niet zo vreemd: tickets zijn ontzettend duur.

Dorsey: En dat terwijl de inflatie piekt en de energieprijzen de pan uit rijzen. Qatar bezit natuurlijk de middelen om het WK goedkoper te maken voor de bezoekers. Dat het dat niet doet, moet een bewuste keuze zijn. Het verkiest de rijke zakenman boven de volkse fan. Misschien veroorzaken zulke supporters ook minder problemen in de tribunes.

De kritiek op Qatar in de aanloop naar dit WK was vernietigend. Wat vinden de Qatarezen zelf daarvan?

Dorsey: Ze vinden – en dat is niet helemaal onjuist – dat ze hun critici tegemoet gekomen zijn. In juridische zin zijn de rechten van buitenlandse werknemers aanzienlijk verbeterd, net als hun arbeidsomstandigheden. Er is bijvoorbeeld een minimumloon ingevoerd. Een te laag minimumloon, maar als eerste stap is het een mijlpaal. Vakbonden zijn er niet, maar wel worker’s councils: arbeidersraden, waar werknemers hun grieven kunnen uiten. De inhumane behandeling van gastarbeiders is daarmee zeker niet uitgebannen. Waar Qatar een enorm probleem mee heeft, is implementatie. De wet zegt a maar in de praktijk gebeurt b. Bedrijven overtreden de wet en worden pas teruggefloten als de beleidsvoerders dat opportuun vinden. Je kunt dus ook de vraag stellen of die nieuwe arbeidswetten terzijde worden geschoven zodra het WK is afgelopen. Ik denk van niet, maar het zou kunnen.

De Qatarezen hadden nooit verwacht dat arbeidersrechten een issue zouden worden. Het is oud nieuws. Al jaren publiceert Amnesty International vernietigende rapporten over de leefomstandigheden van de contractarbeiders. Dat was dan telkens een slechte dag voor Qatar, maar de volgende ochtend was de kwestie weer vergeten. De spotlights van het WK hebben dat veranderd. Zodra ze in Doha inzagen hoe zwaar de buitenwereld tilt aan die misstanden, hebben ze doortastend ingegrepen. Maar dat lijkt de inter- nationale gemeenschap niet te beseffen. Het discours rond Qatar bulkt van de vooroordelen. Het is een land waar je een mening over hebt zonder dat je erover hebt nagedacht: het maakt niet uit wat Qatar doet, het moet wel een foute boel zijn. Dat is de mislukking van de Qatarezen: ze hadden de wereld moeten overtuigen van hun goede bedoelingen.

Heeft de toewijzing van het WK het land veranderd?

Dorsey: Niet fundamenteel. Wie dat verwachtte, is naïef. Wel is er de laatste tien jaar debat over zaken die voorheen taboe waren. Men praat over inburgering van buitenlandse arbeiders, zelfs over het toekennen van de Qatarese nationaliteit. De impact daarvan zou ongezien zijn, in een land waar amper 12 procent van de inwoners staatsburger is.

Een heel andere kwestie is de behandeling van de lgbtq-gemeenschap. Net zoals in de meeste moslimlanden staat de overgrote meerderheid van de Qatarezen daar uiterst negatief tegenover, bewijzen opiniepeilingen. Zelfs al zou je lgbtq-rechten wettelijk verankeren, in de praktijk zou het weinig veranderen, vrees ik.

Qatar bouwde peperdure stadions die na het WK amper gebruikt zullen worden. Dat stuit tegen de borst.

Dorsey: Als jij je bankrekening leeghaalt en je geld door de plee wilt spoelen, dan is dat jouw zaak. De Qatarezen mogen zelf beslissen waar zij hun centen aan spenderen, nee? West-Europese landen zouden het niet kunnen om eventjes zes nieuwe stadions op te trekken, louter voor het plezier van één toernooi. Het Westen bestempelt dat als verspilling, maar speelt daar heus geen jaloezie? De Qatarezen hebben meer middelen en meer mogelijkheden. Zij doen wat het Westen niet meer kan.

Qatar heeft veel meer uitgegeven dan gebruikelijk is, zowel om het WK binnen te halen als aan de organisatie zelf. Maar als je het beschouwt als een investering in soft power – in defensie, eigenlijk – dan valt het best mee. Er zijn nog manieren waarop Qatar een emotionele band opbouwt met het Westen. De Qatarezen gaan samenwerkingen aan met ’s werelds grootste universiteiten en kopen massaal moderne kunst aan. Ze spelen een cruciale rol in het internationale vliegverkeer: de luchthaven van Doha is de hub die west en oost verbindt, en elke zakenreiziger zal je vertellen dat Qatar Airways wellicht de beste luchtvaartmaatschappij ter wereld is.

Ook nieuwszender Al Jazeera, een belangrijke stem in het Midden-Oosten, is Qatarees. Is er op Al Jazeera ruimte voor kritiek op Qatar?

Dorsey: Van tijd tot tijd wel. Al Jazeera draaide reportages over de leefomstandigheden van de gastarbeiders. De zender durft best scherp te zijn, al wordt de Qatarese koninklijke familie nooit openlijk aangepakt. Over het algemeen is het een uitstekende nieuwszender, op het niveau van BBC of CNN.

Via Al Jazeera en Qatar Airways probeert Qatar zijn economie te diversifiëren. In de Golf werkt 70 procent van de arbeidspopulatie voor de overheid. De privésector moet er nog worden opgebouwd.

Probeert Qatar minder afhankelijk te worden van zijn olie- en gasexport?

Dorsey: Qatar zit op ’s werelds derde grootste gasbel, en de meeste analisten verwachten dat gas nog een behoorlijk lange levensduur heeft, zeker langer dan olie. Ooit zal er een transitie naar schonere energie komen, maar daar liggen de Golfstaten niet van wakker. Nu de gasprijs door het dak is gegaan, puilt de Qatarese schatkist uit. Er is reserve om zowat alles te ondernemen waar de Qatarezen hun zinnen op zetten.

Is het een goede zaak dat er een WK wordt gespeeld in het Midden-Oosten?

Dorsey: Ik vind van wel. De critici zeggen dat dit wereldkampioenschap een akelig regime legitimeert, en trekken de vergelijking met de Olympische Spelen in 1936 in Berlijn of het WK voetbal in 1978 ten tijde van de Argentijnse junta. Ik zie persoonlijk weinig gelijkenissen tussen het Qatar van vandaag en het Duitsland van de jaren dertig of het Argentinië van de jaren zeventig.

Je blijft zitten met het onloochenbare feit dat je een sporttoernooi houdt in een land dat mensenrechten schendt. Jammer genoeg bestaan er veel landen die mensenrechten schenden: de voorbije WK’s voetbal werden gehouden in Zuid-Afrika, Brazilië en Rusland. Als we dat soort landen voortaan mijden, dan verdeel je de sportwereld in tweeën. Dan zet je de democratieën en de niet-democratische regimes tegenover elkaar, met de VS en China als leidende grootmachten van ieder kamp. Zo’n bipolaire wereld is moreel misschien comfortabeler, maar ook gevaarlijker en onvoorspelbaarder. En wat geldt als ‘democratisch’? Zitten Hongarije en Polen in ons kamp of in het andere? Wat met Italië en Zweden, nu extreemrechts daar aan de macht is?

Deze discussie komt over een paar jaar terug in verhevigde vorm: Saudi-Arabië bereidt een bid voor op het WK van 2030 (in een trio-organisatie met Griekenland en Egypte, nvdr). In Saudi-Arabië is het met de mensenrechten nog veel erger gesteld dan in Qatar.

Onder andere de Deense nationale ploeg is van plan een statement te maken tijdens de Wereldbeker.

Dorsey: Dat zal wel goedbedoeld zijn, maar ik vind het niet erg consequent. Waarom nu zo’n actie en niet vier jaar geleden, bij het WK in Rusland? Wie anderen de les leest, moet zelf recht in de schoenen staan. Denemarken gaat uiterst hardvochtig om met migranten. Stel dat Denemarken een sporttoernooi organiseert en er protestacties komen tegen het Deense migratiebeleid. Zouden ze dat fijn vinden of zouden ze zeggen: waar bemoeien jullie je mee?

Ik was laatst in Denemarken om er met Nadia Nadim te spreken, een Deense voetbalinternational van Afghaanse afkomst. Nadim ijvert voor de rechten van Afghaanse vrouwen en kreeg in Denemarken forse kritiek omdat ze financiële steun van Qatar had geaccepteerd. Leg mij eens uit waarom ze die steun zou moeten weigeren. Weinigen geloven het wanneer ik het zeg, maar Qatar doet vrij veel voor gezinnen op het arme Afghaanse platteland, en richt zich specifiek op vrouwenrechten. Het is alsof men niet kan vatten dat er ook weleens iets goeds uit dat land komt.

Welke rol speelt de oorlog in Oekraïne? Europa heeft Qatar en het Qatarese gas nodig als het niet meer afhankelijk wil zijn van Rusland.

Dorsey:(knikt) Voor de bühne wordt Qatar op de vingers getikt, maar achter de schermen halen de Europese regeringsleiders de banden aan. Hypocriet, maar zo gaat het wel vaker in de geopolitiek.