Filosoof Peter Sloterdijk: ‘Klimaatactivisten zijn religieuze virtuozen die meer opofferen dan hun schuld kan motiveren’

Peter Sloterdijk (75) hoopte van een zorgeloze oude dag te genieten, maar de toestand van de wereld berooft de Duitse filosoof van zijn gemoedsrust.

Peter Sloterdijk rekent zichzelf tot de rusteloze filosofen: ze meanderen hun leven lang zonder ooit de veilige haven van de conclusie binnen te varen. Het verklaart de omvang van zijn oeuvre. In Duitsland en ver daarbuiten werd hij bekend met kleppers als Kritiek van de cynische rede, de Sferen-trilogie en Je moet je leven veranderen. Op zijn vijfenzeventigste blijft hij naarstig voortschrijven in een voor filosofen zeldzaam gepolijste stijl.

Tot 2015 was Sloterdijk rector van de Staatliche Hochschule für Gestaltung in Karlsruhe, waar hij ook de leerstoel voor filosofie en esthetica bekleedde. Hij begon met linkse filosofie in de trant van de Frankfurter Schule en Michel Foucault, maar wordt vandaag eerder met een conservatieve denkstroming geassocieerd. Toch overstijgt zijn denken een een- voudige links-rechtstegenstelling.

Als je vandaag conservatieve meningen verdedigt, ben je de foute partij in een burgeroorlog.

12 november. Op de vensterbank van Hotel Orion in Gent tsjirpt een parkiet terwijl Sloterdijk over groen terrorisme en liberale waarden orakelt. Straks gaat hij in de Vooruit in gesprek met filosoof Ignaas Devisch op de Nacht van de Vrijdenker. Maar de echte filosoof ondergraaft de aanname van de vraag. Is vrij denken überhaupt mogelijk?

Peter Sloterdijk: Wanneer we een taal spreken, zijn we altijd gebonden aan de regels van de grammatica. Daarom is vrijheid een onmogelijk doel voor sprekers die heldere zinnen willen formuleren. We herhalen onszelf voortdurend. Wat je kunt proberen, is binnen die taal een beetje anders te spreken.

Onze vrijheid is ook ingeperkt door onze geschiedenis. Ooit bestond 95 procent van de bevolking uit dienaars of slaven. In Egypte was zelfs de belangrijkste adviseur van de farao een slaaf. De koning was er dus de enige vrije persoon. Ook vandaag zijn er nog overblijfselen van de slavernij aanwezig in mensen. Zelfs in de omgang tussen ouders en kinderen blijft er iets over van die relaties van gehoorzaamheid en bevel.

Geldt dat ook voor de academische vrijheid die u hebt als filosoof?

Sloterdijk: Ik weet wel iets af van academische slavernij. (lacht) Het hangt ervan af hoe je vrijheid binnen de academische gemeenschap definieert. Je kunt de proef op de som nemen. Probeer eens een conservatieve mening te verdedigen en kijk hoelang je aanvaard blijft. In het begin omvatte de Amerikaanse definitie van vrije meningsuiting ook extreemrechtse opinies. Die tijden zijn voorbij. Als je vandaag conservatieve meningen verdedigt, ben je de foute partij in een burgeroorlog. Het hele vrijheidsideaal bevindt zich in een hopeloze toestand.

Moet de filosoof eerder een versnelling of een rem zijn voor de samenleving?

Sloterdijk: Dat hangt ervan af. Meestal volgt vrijheid op een onderbreking, dus dan kiest de filosoof het best voor vertraging. Aan de rem trekken is een progressieve actie wanneer versnelling een ongeval veroorzaakt.

Vandaag proberen de Just Stop Oil-activisten op de rem te staan door zichzelf aan schilderijen vast te lijmen. Zijn hun acties geslaagd?

Sloterdijk: Ze slagen op het niveau van publieke aandacht. De aanval op een schilderij van Van Gogh zorgt voor veel beroering, en dat komt natuurlijk ook omdat het om een kunstwerk gaat. Terrorisme is een communicatiestrategie, en deze vormen van protest zijn zachtaardige vormen van terrorisme. De volgende stap is het opblazen van pijpleidingen. En als dat niet werkt, zullen ze de managers van oliebedrijven neerschieten.

Alles wijst op een radicalisering. De meeste mensen verwerpen de aanvallen van de activisten radicaal, vanuit het argument dat het gaat over onschuldige schilderijen en museumbezoekers. Maar volgens de activisten bestaat onschuld niet, en is er dus niet zoiets als een onschuldig schilderij of een onschuldige toeschouwer. Er hangt veel groen leninisme in de lucht.

In Berlijn stierf een vrouw van 44 jaar tijdens een klimaatprotest. De ambulance kwam niet op tijd omdat actievoerders zich aan het asfalt hadden vastgelijmd. Het reddingsteam verklaarde achteraf dat de late aankomst niet had meegespeeld in haar dood, maar de publieke opinie ging de andere kant op: de jongste generatie veroorzaakte een dodelijk ongeval.

Zulke vormen van protest lijken contraproductief. En ze zullen nog contraproductiever zijn wanneer er daadwerkelijk pijpleidingen worden opgeblazen.

De klimaatcrisis vraagt ons om rekening te houden met mensen van over de hele wereld die in een verre toekomst leven, terwijl we geneigd zijn om ons in het heden te bekommeren om de mensen om ons heen. Hoe zorg je er toch voor dat mensen in actie schieten?

Sloterdijk: Dat klopt. Het is ook vreemd dat de meest gedreven activisten afkomstig zijn uit landen die in de komende honderd jaar het minst onder de klimaatverandering zullen lijden. Greta Thunberg is Zweeds, net als de nieuwe leninistische figuur Andreas Malm, auteur van How to Blow Up a Pipeline. Dat is niet toevallig. Er is een zekere afstand nodig om het morele surplus te creëren dat tot die gewelddadige acties aanzet.

Proberen zij hun schuld af te kopen?

Sloterdijk: Uiteindelijk is het een religieuze transactie. Je zet schuldgevoelens om in morele handelingen. In een essay heeft Max Weber de uitdrukking ‘religieuze virtuozen’ geïntroduceerd. ‘Virtuoos’ was ook in Webers tijd al een begrip dat grotendeels voorbehouden was voor muzikanten. Die term gebruiken voor heilig gedrag is ironisch maar ook erg juist, omdat activisten het grootste deel van hun leven opofferen aan een zaak. Klimaatactivisten zijn religieuze virtuozen die meer opofferen dan hun schuld kan motiveren.

De Duitse bondskanselier Olaf Scholz heeft de verandering in het buitenlandbeleid van zijn land als gevolg van de oorlog in Oekraïne een Zeitenwende genoemd – een keerpunt. Denkt u dat er effectief een grote breuk is opgetreden?

Sloterdijk: Misschien zijn er mensen die voor keerpunten zorgen, maar Scholz is niet een van hen. Het is niet omdat er externe problemen zijn, zoals nu de oorlog in Oekraïne, dat er een nieuw tijdperk begint.

Wat zijn de keerpunten in uw eigen denken?

Sloterdijk: Er is een Zeitenwende in die zin dat ik klaar was voor een zorgeloze oude dag, maar dat niet mogelijk is door externe omstandigheden die mentaal te belastend zijn. Er zijn ongeveer twintig boeken die me vergiftigd hebben. Ik kan er niet zeker van zijn dat er niets verschrikkelijks zal gebeuren, zelfs nog tijdens mijn leven.

Welke boeken hebben u vergiftigd?

Sloterdijk: In de jaren zeventig begon ik de baanbrekende werken van Carl Amery over klimaatverandering te lezen. Hij was een van de stichters van de Duitse Groenen en schreef onder meer Das Ende der Vorsehung (Het einde van de voorbestemming, nvdr). Een geweldig boek, dat een schokeffect op me had. Volgens Amery is alles wat op aarde gebeurt het gevolg van één Bijbels gezegde. Na de uitdrijving van Adam en Eva uit het paradijs, zegt God: ‘Onderwerp de aarde.’ Dat is het Bijbelse scenario dat we vandaag uitvoeren. Amery zegt dat de moderne mens niet weet hoe te sterven. Hij klampt zich vast aan het leven omdat hij niet langer gelooft dat hem een mooie ontvangst in de hemel te wachten staat.

De Russen zullen in de komende twintig jaar moeten bewijzen dat ze geen barbaren zijn.

Ook de Frankfurter Schule heeft daarover geschreven. Ze gebruiken de term ‘verwilderte Selbstbehauptung’, een zelf- behoud dat doordraait. Kijk maar hoe wereldmachten en zelfs kleine machten zich gedragen. Ze dromen allemaal van de onsterfelijkheid van hun volk door be- wapening en door de mogelijkheid om mensen van een grote afstand te vernietigen. Met een langeafstandsraket kun je tien miljoen levens in New York uitwissen. Daardoor voel je je onsterfelijk.

Vroeger dachten we dat we als individu sterfelijk waren en dat beschavingen bleven voortbestaan. De Eerste Wereldoorlog heeft ons geleerd dat ook beschavingen sterfelijk zijn. De moderne filosofie moet daarom ideeën ontwikkelen op een hoger niveau van onsterfelijkheid, iets waar die paranoïde eeuwigheidszoekers nog nooit van gehoord hebben.

Is Poetin zo’n eeuwigheidszoeker?

Sloterdijk: Absoluut. Hij wil een plaats in de geschiedenis veroveren: de man die Oekraïne terugbracht. Hij zal falen. De Russen zullen in de komende twintig jaar met moeite hun pariastatus achter zich kunnen laten. Ze zullen moeten bewijzen dat ze geen barbaren zijn, terwijl ze nu in Oekraïne blijk geven van het tegendeel. De Duitsers hebben bewezen dat barbarij een nationale identiteit niet hoeft te bepalen.

Verwacht u een repressie voor de Russen, zoals de Duitsers die ondergingen na de Tweede Wereldoorlog?

Sloterdijk: Ja, maar momenteel zijn we nog vooral Oekraïne aan het steunen. Mijn vrouw en ik ontvangen Oekraïense families in ons huis in Berlijn, en zullen dat doen zolang zij het nodig hebben. Voor de Russen ben ik minder optimistisch, want de schade die Poetin hen en het aanzien van de Russische cultuur heeft toegebracht, is enorm. Het probleem is dat er behalve Aleksej Navalny en zijn aanhangers te weinig Russen zijn die in opstand komen.

Op 20 juli 1944 probeerden Duitse conservatieven en officieren Adolf Hitler te vermoorden. Ze hadden te lang gewacht, maar uiteindelijk begrepen ze dat Hitler moest verdwijnen. We wachten nog altijd op intellectuelen en eervolle mensen die begrijpen dat Poetin weg moet. Dat zou de reputatie van Rusland kunnen redden.

Om zijn oorlog te verdedigen, bekritiseert Poetin de westerse cultuur. Ziet u diezelfde kritiek elders terugkomen?

Sloterdijk: Er is een internationaal front van niet-Europese denkers die er sterk van overtuigd zijn dat al de basisveronderstellingen van de westerse cultuur verkeerd zijn. Je hebt Said Qutb, een van de oprichters van de Moslimbroederschap. Er is Lee Kuan Yew, de stichter van Singapore, die een diepgaande analyse van de westerse cultuur maakte: wat het Oosten van het Westen kan overnemen, is zijn technologie en wetenschappelijke cultuur, maar niet zijn illusoire democratische systeem en individualistische moraal.

En dan is er nog Wang Huning, de man achter de Chinese president Xi Jinping. Er zijn in de laatste twintig jaar weinig foto’s van een Chinese leider waar hij niet op de achtergrond te zien is. Hij is de demon van de Chinese politiek. Net als Qutb heeft hij gestudeerd in de Verenigde Staten en is hij teruggekomen met een verwoestende diagnose. Hij zegt dat westerse waarden leiden tot sociale anomie, massale psychosociale stoornissen zoals verslaving en criminaliteit, ontbinding van de familie, anarchistisch individualisme en het verlies van een gemeenschapsgevoel.

Neem die denkers samen met een fenomeen als Éric Zemmour (Franse extreemrechtse presidentskandidaat, nvdr), en je hebt een wereldwijde reactionaire kritiek. Dat betekent dat de vlam van de kritiek op het Westen is overgewaaid naar degenen die de basisveronderstellingen van de westerse beschaving niet aanvaarden.

Hoe kunnen we daarmee omgaan?

Sloterdijk: We moeten een tegenstrategie ontwikkelen om ons zelfbewustzijn en de westerse levenswijzes te versterken. De vier figuren die ik noemde vinden een sterke bondgenoot in Rusland, in de persoon van Aleksandr Doegin. Zijn kritiek gaat terug op de orthodoxe filosofen van de eeuwwisseling: westerse corruptie versus Russische zuiverheid en integriteit.

We worden belegerd. De hele westerse beschaving is omsingeld door een conservatieve kritiek, en het enige wat we kunnen doen is – heel belachelijk – de criticasters de vraag stellen waarom ze de rechten van homoseksuelen niet beschermen. We denken dat het liberalisme dat verschillende seksuele voorkeuren ondersteunt ons belangrijkste wapen is tegen niet-westerse kritiek. Niemand voelt aan hoe absurd dat is.

U hebt een tijd in India gewoond. Helpt het om als filosoof van buitenaf naar het Westen te kijken?

Sloterdijk: Heel zeker. Ik raad iedereen aan een jaar in Brazilië te wonen, omdat dat een natie is op de grens van traditionele levensvormen en modernisering. De ironie van de Braziliaanse samenleving is dat ze zich nu keert naar een socialistische conservatief, Lula da Silva. Na de perverse moderniteit van Jair Bolsonaro moet Lula elementen terugbrengen van de socialistische traditie. Dat is erg vreemd. In de toekomst moeten we meer aandacht hebben voor die belegering van de westerse cultuur. Er zijn specialisten in de Chinese kritiek, de Afrikaanse, de islamitische, de Russische, de extreemrechtse in de Verenigde Staten, maar niemand ziet de overeenkomst tussen al die fronten.