‘De Filipijnen zijn de kanarie in de koolmijn’, zegt Maria Ressa, een internationaal gelauwerde onderzoeksjournaliste die in eigen land 90 haatboodschappen per uur ontvangt.
Het succes van populistische politici, aanvallen op traditionele media en journalisten, de verspreiding van fake news en de impact van sociale media op de maatschappij: het zijn trends die overal ter wereld spelen. De Filipijnen functioneren daarbij als een soort testlab, zegt journaliste Maria Ressa.
Nog voor ze één woord had uitgebracht, kreeg Ressa eind september in Hamburg al een staande ovatie van een auditorium bomvol journalisten. Met haar slottoespraak over persvrijheid was Ressa dé ster op de Global Investigative Journalism Conference, een vierdaagse conferentie waar ruim 1700 onderzoeksjournalisten uit 130 landen aan deelnamen. Ook Knack was van de partij.
Zonder feiten hebben we geen waarheid. Zonder waarheid is er geen vertrouwen. En zonder de drie samen kun je geen democratie hebben.
‘Dit is een cruciaal moment in de geschiedenis. Als we niet de juiste stappen ondernemen, dan is de democratie zoals wij die kennen dood’, sprak Ressa het journalistenkorps toe. Ressa is de oprichter, ceo en hoofdredacteur van het Filipijnse online magazine Rappler, dat kritisch bericht over de war on drugs van Filipijns president Rodrigo Duterte. ‘In de voorbije veertien maanden heeft de Filipijnse overheid minstens elf rechtszaken en onderzoeken tegen mij en Rappler opgestart. In vijf weken tijd ben ik twee keer gearresteerd. Nochtans heb ik geen enkele misdaad gepleegd – behalve dan journalist zijn en de machthebbers ter verantwoording roepen.’ Officieel wordt Rappler onder meer ‘cybersmaad’ en ‘overtredingen van financiële regels’ aangewreven.
De problemen voor Rappler begonnen nadat Duterte in juni 2016 tot president was verkozen. Duterte riep op drugsdealers en verslaafden te vermoorden – wat in heel de Filipijnen leidde tot een ware heksenjacht. Rappler had ontdekt dat internettrollen massaal pro-Duterteboodschappen rondstuurden. Ressa: ‘Ik schreef daarover een artikelenreeks en werd beloond met 90 haatboodschappen per uur. Als er niets verandert, zal wat bij ons is gebeurd ook bij jullie gaan gebeuren. Het is eigenlijk al zover. Onder alles ligt hebzucht en angst. Het geweld van de brute drugsoorlog heeft volgens de VN al aan meer dan 27.000 mensen het leven gekost, een pak meer dan het officiële aantal van 5500. ‘
In haar juridische strijd wordt Ressa sinds enkele maanden ook bijgestaan door advocate en mensenrechtenactiviste Amal Clooney (‘echtgenote van’). Die brak eind september in New York nog een lans voor de vervolgde Filipijnse journaliste, tijdens een panel over persvrijheid in de marge van de Algemene Vergadering van de VN. Ressa, die jarenlang Bureau Chief van CNN was in Manilla en Jakarta, werd in 2018 ook mee uitgeroepen tot TIME Person of the Year.
Poortwachters
‘Als journalisten worden aangevallen, wordt de democratie aangevallen’, waarschuwde Ressa in Hamburg. ‘Socialemediaplatforms zijn op dit moment ’s werelds grootste verspreiders van nieuws. Maar terwijl ze inkomsten afsnoepen van klassieke media, hebben ze niets gedaan met de rol van poortwachters die nieuwsbedrijven traditioneel hebben. Het vergt moed om het op te nemen tegen de verraderlijke manipulatie die door deze platformen mogelijk is gemaakt. Ze worden nu ingezet als een wapen tegen journalisten. Leugens doordrenkt van woede en haat worden sneller verspreid dan feiten.’
De strijd voor de waarheid is volgens Ressa dé strijd van onze generatie. ‘Zonder feiten hebben we geen waarheid. Zonder waarheid is er geen vertrouwen. En zonder de drie samen kun je geen democratie hebben. Daarom is de democratie overal ter wereld ziek.’
Ressa ging tijdens haar toespraak uitgebreid in op de rol van Amerikaanse socialemediaplatformen. Ze heeft er een schizofrene verhouding mee. ‘Mijn magazine Rappler is een van de twee Filipijnse factchecking partners van Facebook. Maar tegelijkertijd ben ik ook een criticus van Facebook, dat in de Filipijnen in wezen het internet ís. Wij zijn de kanarie in de koolmijn want wereldwijd spenderen Filipijnen de meeste tijd online en op sociale media. Maar we zijn ook de distopische toekomst van de democratie.’
In januari publiceerden de socialemediadiensten Hootsuite en We Are Social het rapport Global Digital 2019. Daarin voeren de Filipijnen de wereldwijde ranking aan wat betreft het gemiddelde aantal uren internetgebruik per dag. Ruim tien uur spenderen Filipijnen dagelijks online (vijf uur achter de pc, vijf uur via mobiel internet), waarvan vier uur op sociale media. Ter vergelijking: in België ligt het gemiddelde op vijf uur internetgebruik per dag, waarvan anderhalf uur op sociale media. Nog een veelzeggend cijfer uit Global Digital 2019: in de Filipijnen bereiken Facebook-advertenties liefst 98 procent van de bevolking boven de 13 jaar.
Petrischaaltje
De Filipijnen duiken ook op in het schandaal rond het Britse consultancybedrijf Cambridge Analytica, dat gegevens van miljoenen Amerikaanse Facebookgebruikers had aangewend om de verkiezingen te beïnvloeden. Na de VS waren de Filipijnen het zwaarst getroffen: de gegevens van 1,2 miljoen Filipijnen waren door Facebook gedeeld met Cambridge Analytica.
Vorige maand ontmoette Maria Ressa de Cambridge Analytica-klokkenluider Christopher Wylie, de Canadees die het schandaal wereldkundig had gemaakt in The Guardian. Wylie vertelde Ressa dat de Filipijnen een ‘ideaal petrischaaltje’ zijn, een land waar databedrijven kunnen experimenteren met tactieken en technieken op een manier die in het Westen ondenkbaar is. ‘Als het niet lukt, maakt het niet uit, want men zal je toch niet pakken’, vertelde Wylie aan Ressa. ‘En als het wel werkt, kun je vervolgens uitzoeken hoe je het op het Westen kunt toepassen.’
Volgens Ressa ondermijnt het businessmodel van Facebook en co. op een structurele manier de menselijke wil. ‘Onze persoonlijke ervaringen worden opgezogen in een databank, georganiseerd door artificiële intelligentie, en daarna verkocht aan de hoogste bieder. Het gaat om macht en geld. De socialemediaplatforms zijn systemen van gedragsverandering waar we vrijwillig aan deelnemen. En wij zijn de honden van Pavlov.’
Ressa stipt ook aan dat nieuwsorganisaties in de Filipijnen zijn weggeduwd naar de periferie van het informatie-ecosysteem. ‘In het centrum staan nu desinformatienetwerken, sommige gelinkt aan Rusland, andere aan China. Ze delen actief elkaars boodschappen. Zo beginnen alternatieve realiteiten te bloeien. Ze vormen een bedreiging voor onafhankelijke, eerlijke verkiezingen en voor de democratie zelf.’
Toch is niet alles verloren, zegt Ressa. Ze roept journalisten wereldwijd op om meer samen te werken, en om ook de krachten te bundelen met wetenschappers en het middenveld, ‘de vertellers van de waarheid’. Ze pleit bovendien voor een wereldwijde databank van desinformatienetwerken, en eist dat techbedrijven ook zelf hun verantwoordelijkheid nemen. ‘Want op de lange termijn is onderwijs de oplossing. Op middellange termijn is dat media-geletterdheid. Maar hier en nu? Enkel de techplatformen zelf kunnen iets zinvols doen.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
