Extreemrechts breekt door bij Portugese verkiezingen: ‘Het land lijkt nu meer op de rest van Europa’

Ook Portugal maakte afgelopen zondag zijn ruk naar rechts. ‘Voor centrumrechts is dit een pyrrusoverwinning.’

Lange tijd leek Portugal immuun voor de politieke evoluties in de rest van het continent. Die tijd is nu voorbij. Afgelopen zondag stemde Portugal, dat de voorbije negen jaar linkse regeringen had, uitgesproken rechts.

De Aliança Democrática (AD), het partijverbond waarin de centrumrechtse Partido Social Democrata (PSD) de belangrijkste kracht is, is met 29,5 procent van de stemmen de grootste politieke kracht. De centrumlinkse Partido Socialista (PS), die in 2022 met 41 procent van de stemmen nog een absolute meerderheid behaalde, liet afgelopen zondag slechts 28,6 procent optekenen. Maar de grote winnaar is Chega, de radicaalrechtse partij van voormalig voetbalcommentator André Ventura, die met 18 procent van de stemmen de derde partij van het land wordt.

‘Voor Portugal is dit een volledig nieuwe situatie,’ zegt Alexandre Afonso, politiek wetenschapper aan de Universiteit Leiden. ‘Tot voor deze verkiezingen had Portugal het typische partijlandschap uit de jaren tachtig: een centrumrechts en een centrumlinks blok die het onderling uitvochten. Door de opkomst van Chega lijkt Portugal nu meer op de rest van Europa.’

Migranten en expats

De groei van het radicaalrechtse Chega, dat pas in 2019 werd opgericht, is ronduit spectaculair. Afonso wijst op het belang van het migratiedebat. ‘Dat was tot voor kort eigenlijk geen politiek thema,’ aldus Afonso. ‘Migranten kwamen vooral uit voormalige kolonies, wat minder als een probleem wordt beschouwd. Pas door de recente migratie uit landen als Pakistan en Nepal – die geen historische band met Portugal hebben – is het op de politieke agenda gekomen.’

Afonso wijst ook op een andere vorm van migratie die mogelijk invloed heeft. ‘De voorbije jaren heeft Portugal een beleid gevoerd om zogenaamde digitale nomaden aan te trekken. De indruk bestaat dat die “nieuwkomers” de vastgoedprijzen mee omhoog hebben gejaagd, waardoor veel Portugezen vandaag niet meer in staat zijn een huis te kopen. Steden als Lissabon en Porto zijn voor de meeste Portugezen onbetaalbaar geworden.’

Bovendien kopieerde Ventura graag de succesrecepten van andere radicaalrechtse partijen. ‘Hij heeft veel sociale en economische standpunten rechtstreeks opgepikt bij Marine Le Pen of bij Vox in Spanje,’ zegt Bruno Gonçalves Bernardes, politoloog aan het Observatório Político in Lissabon.

Riskante gedoogsteun

Lange tijd leek links in Portugal ongenaakbaar. Sinds 2015 slaagde de sociaaldemocraat António Costa er keer op keer in om een coalitie op te tuigen waarin de volledige linkerzijde zich verenigde. Die constructie kreeg als spotnaam ‘a geringonça’, wat zoveel betekent als ‘de rammelbak’: het was niet altijd duidelijk hoe de regering werkte. Toch bleek de formule verrassend populair. In 2022 behaalde de PS van Costa een absolute meerderheid, tot Costa in november 2023 moest aftreden door een vermeend fraudeschandaal.

Met zijn 79 zetels is de Aliança Democratica ver verwijderd van de 115 nodige zetels om een parlementaire meerderheid te vormen. De PSD zelf behaalde slechts 76 zetels, een zetel minder dan de PS en zijn slechtste resultaat aller tijden. ‘Voor centrumrechts is dit een pyrrusoverwinning,’ zegt Gonçalves Bernardes. ‘Het wil na negen jaar absoluut terug aan de macht, maar het is beducht voor Chega. Chega probeert de PSD te verdringen als leidende kracht op rechts. Binnen de partijleiding van de PSD bestaat een heilige schrik dat hun kopstukken naar Chega zullen overstappen als die partij meer succes krijgt.’

Bovendien blaast de PSD warm en koud wanneer het over de dreiging van Chega gaat. Tijdens de campagne sloot PSD-lijsttrekker Luis Montenegro Chega tijdens de campagne uit als coalitiepartner. Maar tegelijk is de PSD de voorbije maanden gevoelig opgeschoven in haar discours. Voormalig premier Pedro Passos Coelho legde eind februari bijvoorbeeld expliciet de link tussen migratie en veiligheid. ‘De PSD maakt de klassieke fouten die elke centrumrechtse partij in Europa maakt’, zegt Afonso. ‘Ze proberen zich te manifesteren op thema’s als migratie, maar maken extreemrechts alleen maar groter.’

Het is nu al duidelijk dat ook de volgende Portugese regering danig zal rammelen. Een rechtse rammelbak optuigen, zoals Costa ooit ter linkerzijde deed, is mathematisch onmogelijk. Pedro Nuno Santos, lijsttrekker van de verliezende PS, heeft al aangekondigd dat zijn partij voor de oppositie kiest, waardoor een grote coalitie uitgesloten lijkt. Maar ook een minderheidsregering waarbij PS of Chega gedoogsteun geven, is bijzonder riskant. ‘Bij een minderheidsregering is er altijd een partij die de regering bijna onmiddellijk kan laten vallen’, zegt Afonso. ‘Waarom zou de PSD aan Chega de sleutel in handen geven?’