Expert Richard Evans: ‘Het is bijna onmogelijk om complotdenkers van hun ongelijk te overtuigen’

De Britse historicus Richard Evans prikt als geen ander door de complottheoriën over de nazi’s. Hoe kijkt hij naar de meute van Trump? ‘Het is bijna onmogelijk om samenzweringsdenkers van hun ongelijk te overtuigen.’

Tegen het einde van het interview excuseert Richard Evans zich, wanneer hij dringend moet verhinderen dat de pup die hem sinds een jaar gezelschap houdt zijn tanden zet in het rondslingerende papier. Naarstig beent Evans heen en weer tussen de keuken en zijn werkkamer vanuit het landelijke Hertfordshire, waar hij omsingeld door zijn boeken de Britse lockdown uitzweet. Het geeft hem des te meer tijd om – uiteraard per videoverbinding – over zijn laatste boek te praten. In Het nazisme en complottheorieën analyseert Evans in extenso de vijf meest voorkomende samenzweringstheorieën over Adolf Hitler en het Derde Rijk. De historicus is een wereldautoriteit op het gebied van de Tweede Wereldoorlog, en werd in 2012 tot Knight Bachelor geslagen, een erkenning voor zijn baanbrekende onderzoek naar het nazisme.

Evans, die de voorbije jaren aan de Universiteit van Cambridge een onderzoeksgroep leidde die online samenzweringstheorieën bestudeerde, laat in zijn boek geen spaander heel van de verhalen die tegenwoordig op tal van sociale media de ronde doen. Het Duitse leger is níét ‘in de rug gestoken’ op het einde van de Eerste Wereldoorlog, de nazi’s hebben de Rijksdag níét in brand gestoken en Hitler is niet ontsnapt uit zijn bunker. ‘Ik ben ervan geschrokken hoeveel samenzweringstheorieën er over nazi-Duitsland de ronde doen’, vertelt Evans. ‘Ik vind dat een bijzonder gevaarlijke evolutie, omdat je merkt dat sommige samenzweringstheorieën hun weg vinden naar de mainstream. Er verschijnen tegenwoordig ernstige boeken waarin staat dat de brand in de Rijksdag nooit is opgehelderd. Je ziet geregeld artikels of stukken waarin beweerd wordt dat we niet weten wat er met Hitler is gebeurd. Dat is totale onzin. Er is verpletterend bewijs dat de Rijksdag door de Nederlander Marinus van der Lubbe in brand is gestoken, zoals de politie in 1933 al concludeerde. En er is geen enkel bewijs dat Hitler ontsnapt is uit de bunker en in een onderzeeër naar Argentinië is gevlucht.’

U benadrukt in uw boek dat samenzweringstheorieën geen recent verschijnsel zijn.

Richard Evans: O nee, samenzweringstheorieën zijn – net als samenzweringen overigens – zo oud als de mens zelf. Tijdens de Zwarte Dood in de veertiende eeuw zijn er talloze verhalen bekend van pogroms tegen Joden in het Rijnland, omdat mensen dachten dat ze ziek werden omdat de Joden de waterputten hadden vergiftigd. Ik maak het onderscheid tussen systemische samenzweringstheorieën en samenzweringstheorieën die zich baseren op een bepaalde gebeurtenis. Een systemische samenzweringstheorie is het idee dat er een tijdloze samenzwering is van een bepaalde groep – Joden, jezuïeten, de Illuminati – tegen de rest van de wereld. Maar de meeste samenzweringstheorieën zijn gebaseerd op een enkele gebeurtenis, zoals de moord op John F. Kennedy.

U schrijft dat samenzweringsdenkers een ‘absurde behoefte aan factuele correctheid’ hebben. Wat bedoelt u daarmee?

Evans: Mensen die in samenzweringen geloven, hebben de neiging om allerlei details op te stapelen als pseudobewijs om hun aantijgingen te staven. Maar finaal ontbreekt het hen aan harde bewijzen. Er zijn altijd wel enkele cruciale documenten verdwenen, er is altijd wel bewijs vernietigd. Dat gebruiken ze op hun beurt als bewijs: zie je wel dat er een samenzwering aan de gang is, want bewijzen zijn verdwenen!

Hebt u enig idee waar die theorieën vandaan komen?

Evans: Er is vaak een politieke motivatie. Veel mensen die beweren dat Hitler geen zelfmoord heeft gepleegd in de bunker zijn gemotiveerd door hun eigen bewondering. Ze kunnen het zich gewoon niet voorstellen dat een grote leider als Hitler zo’n erbarmelijke dood is gestorven.

Bent u als historicus ooit in de verleiding gekomen om samenzweringstheorieën over Hitler te geloven?

Evans: Het probleem is dat, als je naar de bewijzen kijkt, het heel snel duidelijk wordt dat er niets van kan kloppen. Er is geen enkel bewijs dat Hitler erin geslaagd zou zijn uit de bunker te ontsnappen, naar Italië te vluchten en een onderzeeër te nemen naar Argentinië. Het opmerkelijkste aan dat hele Argentiniëverhaal is dat het een samenzwering is zonder samenzweerders. Er is gewoon geen snipper bewijs voor. Dan kun je als historicus alleen maar concluderen dat het niet klopt. Als je niet bereid bent je eigen aannames ter discussie te stellen, kun je geen historicus zijn. Ik heb twintig jaar geleden een boek geschreven over de doodstraf. Als hevig tegenstander van de doodstraf ben ik in de archieven gedoken om te zoeken naar Duitsers die onschuldig geëxecuteerd zijn, zoals dat in Amerika geregeld gebeurt. Alleen heb ik in de voorbije vijfhonderd jaar geen enkel voorbeeld gevonden van iemand die onschuldig is terechtgesteld.

En daar ging uw voornaamste argument tegen de doodstraf.

Evans:(grinnikt) Wel, mijn voornaamste argument tegen de doodstraf is dat het immoreel is, omdat het ons allemaal moordenaars maakt. Wat ik daarmee vooral wil zeggen: je kunt geen historicus zijn als je alleen op zoek gaat naar zelfbevestiging.

Aan de andere kant is een ‘what if’-scenario waarin Hitler erin geslaagd is om te ontsnappen wel een interessante gedachte.

Evans:Nee. Tenzij je een nazi bent.

Maar is dat echt zo? In de populaire cultuur zijn er heel wat verhalen die fantaseren over hoe Hitler de oorlog overleeft en terugkeert.

Evans: Inderdaad, en dat zijn stuk voor stuk verschrikkelijk slechte films. (grijnst) De theorie dat Hitler uit de bunker is ontsnapt, hangt volledig af van het idee dat Hitler een genie was dat nooit op zo’n zieltogende manier aan zijn einde zou komen. Maar ook dat is een totaal verkeerde inschatting van wie Hitler was. Hitler heeft tijdens zijn leven vaak genoeg gezegd dat hij alles of niets speelde. Hij heeft geregeld gezegd dat hij zelfmoord zou plegen als hij de oorlog zou verliezen.

Tegelijk beschouwt u Hitler niet als iemand die in samenzweringen geloofde.

Evans: Hitler was geen samenzweringsdenker op de manier waarop Jozef Stalin dat was. Stalin heeft een deel van de Communistische Partij en van zijn medestanders laten executeren omdat hij er echt van overtuigd was dat ze jarenlang hadden samengespannen tegen het communisme. Hitler heeft dat nooit gedacht. Er zijn nooit partijzuiveringen gebeurd zoals dat onder Stalin is gebeurd. Hitler had geen rivalen binnen zijn partij, en voelde dus nooit de noodzaak om rivalen uit te schakelen. Meer zelfs: toen er een écht complot tegen hem werd ontdekt, waren de nazi’s totaal verrast. Toen in 1944 bleek dat er een brede samenzwering van legerofficieren bestond om Hitler te vermoorden, onder leiding van generaal Claus von Stauffenberg, kon Hitler niet geloven dat het waar was.

Ook in hun propaganda gebruikten de nazi’s nauwelijks samenzweringstheorieën. Waarom niet?

Evans: Hitler was een aanhanger van systemische samenzweringen. Hij geloofde echt dat de Joden door hun ras de inherente neiging hadden om samen te zweren en te ondermijnen. Hij is een klassieke antisemiet. In zekere zin had Hitler de Protocollen van de wijzen van Zion (het vervalste manuscript waarin Joodse leiders een wereldwijde samenzwering beramen, nvdr) niet nodig om in een wereldwijd complot te geloven. Ook de ‘dolksteekmythe’, het idee dat het Duitse leger de Eerste Wereldoorlog verloor omdat het door de Duitse bevolking in de steek was gelaten, gebruikten de nazi’s nooit in hun propaganda. Dat deed Hitler vooral uit politieke berekening, omdat hij bang was om het thuisfront te schofferen. Je kunt de bevolking moeilijk beschuldigen van de nederlaag en dan verwachten dat ze nog op jou stemt.

Wat zeggen samenzweringstheorieën over de mensen die erin geloven?

Evans: De basisgedachte bij samenzweringstheorieën is vaak: cui bono? Wie er baat bij heeft gehad, moet automatisch de schuldige zijn. En dus gaan samenzweringsdenkers ervan uit dat Hitler zeker de Rijksdag in brand heeft gestoken, want hij heeft van die brand geprofiteerd om de burgerlijke vrijheden te schorsen en gaandeweg het democratische systeem op te heffen. Bij het onderzoeksproject in Cambridge dat ik leidde, hebben we peilingen gehouden naar de politieke voorkeuren van mensen die in samenzweringen geloven. Daaruit bleek dat ze in grote mate op UKIP stemden (Eurosceptische partij, lange tijd onder leiding van Nigel Farage, nvdr). We vonden dat mensen die samenzweringstheorieën verspreiden zich vaak niet gehoord voelen in het politieke proces. Samenzweringsdenken is voor zulke mensen aantrekkelijk omdat het een soort groepsgevoel creëert. Alle schrijvers, alle journalisten, alle historici en alle wetenschappers spannen samen en hebben het verkeerd, maar wij weten beter: die gedachte. Dat geeft een vreemd soort eigenwaarde.

Hoe kijkt u naar de bestorming van het Capitool in Washington?

Evans: Voor mij was het geen staatsgreep, omdat er geen plan was om de regering omver te werpen. Dat neemt niet weg dat de protesten gewelddadig waren, en uiterst gevaarlijk. Als de betogers vicepresident Mike Pence hadden gevonden, hadden ze hem ongetwijfeld vermoord.

Ziet u parallellen met het Duitsland van de jaren dertig?

Evans: Het is in zekere zin te vergelijken met de Bierkellerputsch van 1923, waarbij Hitler met zijn medestanders het centrum van München probeerde te bestormen. Hij hoopte zich tot leider van de revolutie te laten uitroepen om dan naar Berlijn te marcheren, naar het voorbeeld van Benito Mussolini in Italië. De putsch was slecht voorbereid en eindigde tragisch. Hitler werd gearresteerd nadat de politie het vuur op hen had geopend. De bestorming van het Capitool was ongeveer even slecht georganiseerd en onbeholpen.

Is het probleem niet dat we de betogers onderschatten omdat ze zo idioot zijn?

Evans: Dat denk ik niet. Het probleem is net dat mensen te gemakkelijk parallellen zien met de nazi’s. De discussie of Trump al dan niet een fascist is, lijkt mij zinloos. Als je het heden bekijkt met de bril van een eeuw geleden, snap je de uitdagingen niet waarvoor onze democratie staat. De verschillen tussen Trump en de fascisten zijn gewoon te groot om een vergelijking te maken. Bij de fascisten stond oorlog centraal in hun ideologie: zowel de nazi’s als de Italiaanse fascisten hadden een onstuitbare drang naar oorlog en verovering. Trump wil Amerika net isoleren en terugtrekken uit de wereld. Het fascisme maakte het kapitalistische systeem ondergeschikt aan de staat. Trumpisme is een soort geperverteerd individualisme waarin de overheid ongeveer wordt uitgeschakeld. Ik kan me moeilijk voorstellen dat al die Trumpaanhangers in uniform over pleinen zouden marcheren omdat ze een ordentelijke samenleving willen stichten.

Bent u anders gaan denken over Trump tijdens zijn presidentschap?

Evans: Voor mij is het veel logischer om Trump te zien in de traditie van het Amerikaanse populisme. Populisten als Trump vinden dat ze een directe connectie hebben met ‘het volk’. Dat ‘volk’ definiëren ze als de mensen die hen steunen. Populisten kunnen niet geloven dat ze verkiezingen kunnen verliezen. Toen Viktor Orban in 2002 de Hongaarse parlementsverkiezingen verloor, kon hij letterlijk niet geloven dat hij verslagen was. De natie kan immers niet verslagen worden! Als je een populist bent, heb je een een-op-eenrelatie met het volk, en zijn verkiezingen, parlementen en rechtbanken dus onnodig want dat zijn plekken waar ‘de elite’ zich verschanst. De grote drijver van populisme is de overtuiging dat de elites gebeurtenissen manipuleren om het publiek te beïnvloeden. En dus zijn populisten tegen wetenschap, tegen covidrestricties, tegen klimaatwetenschap omdat al die medici en wetenschappers ‘hun eigen belang najagen’.

Ook vandaag grossiert extreemrechts in samenzweringstheorieën die voortdurend ontkracht worden. Toch zetten ze daarmee door. Wat zegt dat over hen?

Evans: De vraag is natuurlijk of die mensen zich bewust zijn van het feit dat ze liegen. Mijn ervaring is dat ze echt geloven wat ze zeggen. Ik denk dat Donald Trump echt gelooft dat hij de verkiezing met een enorme voorsprong heeft gewonnen en dat zijn tegenstanders vals hebben gespeeld. QAnon-aanhangers geloven écht dat er een wereldwijde samenzwering van pedofielen bestaat.

Toen Vlaams Belang-politicus Filip Dewinter geconfronteerd werd met het feit dat hij een vals filmpje via sociale media had verspreid, reageerde hij dat het hem eigenlijk niet uitmaakte want het had waar kunnen zijn.

Evans: Dat is min of meer wat Hitler en Goebbels ook zeiden over de Protocollen van de wijzen van Zion: het maakt niet uit of het klopt, want het bevat een diepere waarheid. Wij ‘weten’ dat de Joden zo zijn.

Is het niet naïef om te denken dat Trump oprecht gelooft dat hij gewonnen heeft? Toen hij de verkiezingsofficials in Georgia onder druk zette, wist hij exact hoeveel stemmen hij nodig had om te winnen.

Evans: Wel, hij gelooft duidelijk dat die stemmen nog ergens zijn achtergebleven. Gelukkig heeft Amerika eerlijke officials die hem zijn zin niet hebben gegeven.

Hoe kijkt u naar de huidige generatie van samenzweringsdenkers? Welke evoluties ziet u?

Evans: Het valt op dat veel hedendaagse samenzweringstheorieën voortbouwen op oude antisemitische narratieven. David Icke, de samenzweringsdenker die zegt dat de wereld geregeerd wordt door hagedissen die een menselijke vorm hebben aangenomen, bedrijft eigenlijk een verkapte vorm van antisemitisme. Het gaat voortdurend over de Rothschilds die alles zouden controleren. Je merkt het ook bij de theorie van Le Grand Remplacement: het idee dat de elites samenzweren om via migratie de oorspronkelijke bevolking van Europa te verdringen. Ook daar zie je redelijk wat antisemitisme. Bij de rellen in Charlottesville zag je witte supremacisten ‘Jews will not replace us‘ roepen: wij zullen niet vervangen worden door Joden. Dat heeft natuurlijk te makken met het feit dat blanken door immigratie een minderheid aan het worden zijn. Dat is een soort culturele angst waarop Trump kapitaliseert.

Valt er iets aan te doen?

Evans: Het is bijna onmogelijk om samenzweringsdenkers van hun ongelijk te overtuigen. Het probleem is dat je al snel als deel van de samenzwering wordt gezien. Maar tegelijk ben ik ervan overtuigd dat je de waarheid moet vertellen. Ik vind het ook positief dat de grote technologiebedrijven eindelijk hun verantwoordelijkheid beginnen te nemen.

Vindt u het niet problematisch dat privébedrijven nu uitmaken waar de grens ligt?

Evans: Integendeel, het is voor bedrijven net veel makkelijker om in te grijpen. Een privébedrijf kan – binnen het kader van de wet – doen wat het wil. Als ik iets op Twitter schrijf, ga ik akkoord met de regels die Twitter mij voorlegt. Sociale netwerken hebben dezelfde plicht als de hoofdredacteurs van kranten om valse informatie tegen te houden. De vraag is natuurlijk hoever je moet gaan in het censureren van foute informatie. Maar finaal denk ik dat we die stap moeten zetten.

Aan conservatieve kant klinkt het dat die bedrijven conservatieve stemmen benadelen.

Evans: Onzin. Vrijheid van meningsuiting kan niet werken als er geen duidelijke grenzen zijn. Er is niets mis met een oproep tot geweld blokkeren. Je kunt geen maatschappelijk debat hebben zonder standaarden. Je kunt discussiëren over het verleden, maar niemand heeft het recht om regelrechte leugens te verspreiden, vooral als die erop gericht zijn om aan te zetten tot raciale haat. Bepaalde uitingen hebben gewoon geen plaats in de beschaafde wereld.